نظری به چیستی و کاربرد قیاس در فقه مقارن و حقوق ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران

2 استادیار فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد نجف آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران

چکیده

این تحقیق به‌منظور ارائه نگاهی نو نسبت به قیاس و کاربرد آن در حقوق اسلامی نگاشته شده است. مرور بر مبانی تجربی در این‌باره نشان می‏‌دهد که اکثر پژوهشهای قبلی بر اختلاف گسترده نظری میان فقهای شیعه و سنی تأکید کرده‏‌اند. غالباً باور بر این بوده که میان شیعه و سنی، مشابهتی در کاربرد نظری قیاس وجود ندارد. ولی برخلاف تصورات رایج، شباهت نظری گسترده‏‌ای در بهره‌گیری از قیاس میان فقیهان امامیه و اهل­‌سنت وجود دارد. علمای امامیه هم­چون علمای اهل­‌سنت در بسیاری از موارد از قیاس بهره می‏‌گیرند؛ اما آن را با عناوین دیگری مانند تنقیح مناط و... به کار می‏‌برند. به ‌این‌ ترتیب شیعیان مخالف کاربرد قیاس در امور فقهی نیستند؛ بلکه آنها کاربرد قیاس را در کلیه امور نمی‏‌پذیرند؛ در حالی ‌که فقیهان تسنن هر زمان که برای مسئله‏‌ای حکم یا قاعده‏‌ای در قرآن یا روایات نبینند و یا دلیلی از اجماع بر آن مسئله نیابند قیاس را حجت می­‌دانند، به دلیل ادراک علل احکام در امور غیرتعبدی با عنایت به بشری بودن آن و هم­چنین به دلیل عدم امکان دسترسی به علل واقعی تمامی احکام شرعی. در مقابل، شیعیان نسبت به کاربرد قیاس در کلیه امور به دیده تردید می‏‌نگرند و اما عملاً در موارد زیادی، از قیاس بهره می‏‌گیرند و تنها در موارد محدودی با ابزارهای دیگری به استنباط احکام می‌پردازند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Review of the Nature and Application of Analogy (Qias) in Comparative Jurisprudence and Iranian Law

نویسندگان [English]

  • Mahmood Haghbejaneb 1
  • Ahmad Reza Tavakoli 2
  • Mohammad Ali Heidari 2
1 PhD student at Islamic Azad University
2 Assistant Professor at Islamic Azad University
چکیده [English]

This research is designed to provide a new look at the analogy (Qias) and its application in Islamic law. An overview of empirical foundations suggests that most previous studies have emphasized the widespread disagreement between Shia and Sunni jurisprudents. It is often believed that there is no analogy between Shia and Sunni in the theoretical application of analogy. However, contrary to common beliefs, there is a broad resemblance to the use of analogy between jurisprudents of Imamiyyah and Sunni scholars. The jurisprudents of Imamiyyah, like the Sunni jurisprudents, use the analogy in many cases; but they use it with other titles, such as Tanqih-e Manat, etc. Thus, Shiites do not oppose the use of analogy in jurisprudential affairs; they do not accept the use of analogy in all affairs; whereas the Sunni jurisprudents do not have any reason to question analogy whenever there is no reason for a ruling in the Quran or narratives. They are convinced to use analogy because of the perception of the causes of Sharia Laws in issues related to everyday life of human, and also because of the inability to access to the true causes of all religious laws. In contrast, Shiites are skeptical about the use of analogy in all affairs, but practically, they use analogy in many cases and only in limited cases, they try to infer the laws with other means.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Analogy
  • Islamic Law
  • Imamiyyah
  • Sunnis
قرآن کریم.
آمدی، علی بن ابی‌علی، الإحکام فی اصول الأحکام، قم، مؤسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان، 1387ش.
ابن­‌حزم، علی بن احمد، المحلی بالآثار، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
ابن‌قدامه، عبدالله بن احمد، روضة الناظر و جنة المناظر فی اصول الفقه علی مذهب الإمام احمد بن حنبل، بیروت، مؤسسة الریان، 1423ق.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قم، نشر ادب حوزه، 1405ق.
ابوزهره، محمد، ابن­‌حنبل، حیاته و عصره ـ آراؤه و فقهه، قاهره، دارالفکر العربی، 1418ق.
اکبری، محمود، نگاهی به فلسفه احکام، قم، فتیان، 1390ش.
بحرالعلوم، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیة، تهران، مکتبه الصادق، 1363ق.
بخشی زاده، امین، محشای قانون مجازات اسلامی، تهران، عصر اندیشه، 1392ش.
تهانوی، محمدعلی بن علی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، استانبول، قهرمان، 1984م.
جعفری لنگرودی، محمد‌جعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، 1375ش.
همو، مکتبهای حقوقی در حقوق اسلام، تهران، گنج دانش، 1370ش.
جناتی، محمدابراهیم، «جایگاه قیاس در منابع اجتهاد»، مجله کیهان اندیشه، شماره 26، 1368ش.
جوهرى، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دارالعلم للملایین، 1407ق.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1412ق.
حسینی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
حکیم، سید محمدتقی، الأصول العامة فی الفقه المقارن، قم، مجمع جهانی اهل‌بیت، 1418ق.
حلی، حسن بن یوسف، مبادی الوصول الی علم الأصول، قم، المطبعة العلمیة، 1404ق.
خلاف، عبدالوهاب، علم اصول الفقه، قاهره، دارالحدیث، 1423ق.
زحیلی، وهبه، اصول الفقه الإسلامی، دمشق، دارالفکر، 1406ق.
سالمون، ژان. ژ. ا، «استدلال از طریق قیاس در حقوق بین‌الملل عمومی»، ترجمه سید علی هنجنی و رحیم نوبهار، مجله تحقیقات حقوقی، شماره 37، 1382ش.
سیاح، احمد، فرهنگ بزرگ جامع نوین ترجمه المنجد، تهران، اسلام، 1371ش.
شافعی، محمد بن ادریس، الرسالة، مصر، مکتبة الحلبی، 1940م.
شریف مرتضی، علی بن حسین، الذریعة الی اصول الشریعة، تهران، دانشگاه تهران، 1346ش.
شوکانی، محمد بن علی، ارشاد الفحول الی تحقیق الحق من علم الأصول، قاهره، دارالسلام، 1418ق.
طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1408ق.
طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1414ق.
عثیمین، محمد بن صالح، شرح الأصول من علم الأصول، ریاض، دارابن‌الجوزی، 1426ق.
غزالی، محمد بن محمد، المستصفی من علم الأصول، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417ق.
همو، شفاء الغلیل فی القیاس و التعلیل، بغداد، وزارت اوقاف، 1390ق.
فخررازی، محمد بن عمر، المحصول فی علم الأصول، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1412ق.
فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قاهره، مطبعة محمد علی، 1347ق.
کاتوزیان، ناصر، مقدمه علم حقوق، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1386ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه عباس به نژاد، تهران، آرایه، 1393ش.
گرجی، ابوالقاسم، مقالات حقوقی، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، 1365ش.
گلدوزیان، ایرج، حقوق جزای اختصاصی، تهران، دانشگاه تهران، 1390ش.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق.
محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تهران، استقلال، 1403ق.
مظاهری تهرانی، مسعود، محشای قانون مجازات اسلامی؛ مصوب 1/2/1391 در پرتو آراء و نظرات؛ تحولات قانونی حقوق جزای عمومی ایران، تهران، خرسندی، 1392ش.
مکارم شیرازی، ناصر، انوار الأصول، قم، مدرسه امام علی بن ابی­‌طالب، 1428ق.
نائینی، محمدحسین، فوائد الأصول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1408ق.
یزدان شناس، محمدمهدی، «نمونه‌هایی از کاربرد قیاس در آثار فقهی شیخ طوسی»، مجله آموزه‌های فقه مدنی، شماره 4، پاییز و زمستان 1394ش.
یوسفی مقدم، محمدصادق، «ضرورت بازنگری در مبانی و روایات قیاس»، مجله فقه، شماره 57، پاییز 1387ش.