انصاف و معاملات اضطراری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه حقوق خصوصی دانشگاه مازندران

2 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی دانشگاه مازندران

3 دانشیار گروه حقوق خصوصی دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری

چکیده

انصاف به عنوان دریچه اصلی نفوذ اخلاق در حقوق و فقه اسلامی، مبنای بسیاری از احکام و قواعد فقهی و حقوقی محسوب می­‌شود. انصاف، به عنوان رفتار خوشایند وجدان جامعه، موجب استقرار عدالت واقعی در جامعه اسلامی می­‌گردد. بر همین اساس، انصاف نمی‌­تواند در مقابل معاملاتی که در وضعیت اضطراری منعقد می­‌شود سکوت کند. اصولاً معاملات اضطراری معاملاتی صحیح محسوب می­‌شوند، اما در برخی موارد (جایی که یکی از طرفین خصوصاً طرفی که دارای موقعیت برتری می‌­باشد، از این موقعیت اضطراری سوءاستفاده می‌­نماید) نفوذ این معاملات دچار تردید می­‌شود؛ چرا که انصاف، سوءاستفاده از موقعیت در قرارداد را نمی­‌پذیرد. همان گونه که، نظام حقوقی کامن لا، طبق نظریه دکترین نامعقول، که انصاف هسته اصلی آن را تشکیل می‌دهد، آن را نمی­‌پذیرد و فقها نیز با دید منصفانه، در قالب قاعده لاحرج و لاضرر، آن را نمی‌­پذیرند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Equity and Emergency Contracts

نویسندگان [English]

  • Sam Mohammadi 1
  • Hosein Khanlari Bahnamiri 2
  • Homayoun Mafi 3
1 Associate Professor at University of Mazandaran
2 Ph.D. student at University of Mazandaran
3 Associate Professor at University of Judicial Sciences and Administrative Services
چکیده [English]

Equity as the main path for penetration of morality in law is the foundation of many jurisprudential and legal laws and rules. Equity, as the good behavior of the social conscience, leads to the establishment of true justice in the Islamic society. Accordingly, equity cannot be silent encountering contracts concluded in emergency situations. Basically, contracts concluded in emergency situations are correct contracts but in some cases (when one of the parties who stands in a top position abuses the emergency situation), influence of this contract will be in doubt, because equity disallows abuse of the emergency situation in a contract. In Common Law legal system, according to “the doctrine of unreasonable” in which equity is the main core, equity disallows abuse of the emergency situation in a contract. Similarly, jurisprudents, based on the principle of equity, disallow abuse of the emergency situation in a contract, according to the Rule of “No Harm” (La Dharar) and the Rule of “No Hardship” (La Haraj).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Equity
  • Emergency Contract
  • Abuse of Position
  • The Rule of “No Hardship” (La Haraj)
  • Mandatory Pricing (Tas’ir)
قرآن کریم.
ابراهیم، مصطفی، المعجم الوسیط، استانبول، دارالدعوه، 1410ق.
ابن­‌اخوه، محمد بن محمد، معالم القربه فی احکام الحسبه، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1410ق.
ابن­‌تراب، مریم، «اصل عدالت اجتماعی در سیستم قانونگذاری اسلامی»، مجله فقه و حقوق خانواده، شماره 44، 1385ش.
ابن­‌عابدین، محمدامین بن عمر، رد المحتار على الدر المختار، بیروت، دارالفکر، 1412ق.
ابن­‌قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، بیروت، دارالمنار، 1367ق.
ابن‌نجیم مصری، زین‌الدین بن ابراهیم، الاشباه و النظائر علی مذهب ابی‌حنیفه النعمان، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419ق.
انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب المکاسب، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1420ق.
باریکلو، علیرضا، «ضمانت اجرای حقوقی سوءاستفاده از وضعیت اضطراری طرف قرارداد»، مجله اندیشه‌های حقوقی، شماره 4، 1382ش.
بیات، محمدحسین، «قاعده نفی عسر و حرج با تکیه بر آیات و روایات»، فصلنامه سراج منیر، شماره 9، 1391ش.
جزیری، عبدالرحمن، الفقه على المذاهب الأربعه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1424ق.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر، دایره المعارف حقوق مدنی و تجارت، تهران، امیرکبیر، 1372ش.
همو، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، 1378ش.
حسینی عاملی، سید محمدجواد بن محمد، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، قم، مؤسسه آل البیت، بی­‌تا.
حصکفی، محمد بن علی، الدر المختار شرح تنویر الابصار و جامع البحار، بیروت، بی­‌نا، 1386ق.
خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421ق.
خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الفقاهه، قم، سید الشهداء، 1374ش.
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، در: www.vajehyab.com
رملی، محمد بن احمد، نهایه المحتاج الی شرح المنهاج، قاهره، مصطفی حلبی، 1357ق.
زحیلی، وهبه، الفقه الإسلامی و أدلته، دمشق، دارالفکر، 1409ق.
سابق، سید، فقه السنه، بیروت، دارالکتاب العربی، 1397ق.
ساعی، محمد نعیم، موسوعه مسائل الجمهور فی الفقه الاسلامی، مصر، دارالسلام، 1428ق.
سبحانی، جعفر، تهذیب الاصول، قم، اسماعیلیان، 1382ش.
شعرانی، عبدالوهاب بن احمد، المیزان الکبری، مصر، مطبعه التقدم العلمیه، 1321ق.
شهید ثانی، زین­‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، قم، داوری، 1410ق.
شیروی، عبدالحسین، «نظریه غیرمنصفانه بودن و خلاف وجدان بودن شروط قراردادی در حقوق کامن لا»، مجله مجتمع آموزش عالی قم، سال چهارم، شماره 14، 1381ش.
طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم بن عبدالعظیم، حاشیه المکاسب، قم، اسماعیلیان‌، 1410ق.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1383ق.
طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران، المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه، 1387ق.
عبدالناصر، جمال، موسوعه الفقه الاسلامی، قاهره، المجلس الاعلی للشؤون الاسلامیه، 1411ق.
قاضی عبدالوهاب، عبدالوهاب بن علی، عیون المسائل، بیروت، دار ابن­‌حزم، 1430ق.
کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی (قواعد عمومی قراردادها)، تهران، شرکت سهامی انتشار؛ بهمن برنا، 1383ش.
همو، فلسفه حقوق، منابع حقوق، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1393ش.
کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، مصر، جمالیه، 1328ق.
محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تهران، استقلال، 1409ق.
محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه، بخش مدنی، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1385ش.
محمودی گلپایگانی، سید محمد، «بررسی حقوقی احتکار و نرخ گذاری»، فصلنامه دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، شماره 68، 1384ش.
محمودی یزدانی، علی، جایگاه انصاف در حقوق ایران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، 1380ش.
مدرسی، حسین، «جلوگیری از سوءاستفاده احد متعاملین از اضطرار طرف دیگر»، مجله نامه فرهنگ، شماره اول، بی­‌تا.
مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح مسلم، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1377ق.
مکارم شیرازی، ناصر، «طرز قیمت­‌گذاری اموال محتکرین»، مجله درسهایی از مکتب اسلام، شماره 4، 1361ش.
همو، پیام امام امیرالمؤمنین، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1386ش.
منتظری، حسینعلی، رساله فی الاحتکار و التسعیر، تهران، بنیاد دایره المعارف بزرگ اسلامی، 1406ق.
موسوی بجنوردی، سید محمد، قواعد فقهیه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1379ش.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1981م.
نووی، یحیی بن شرف، المجموع، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1417ق.
همو، روضه الطالبین و عمده المفتین، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1405ق.
Birhs, Peter, English private law, volume II, oxford, 2000.
Blum, Brian A, contracts- Examples and explanation, aspen law Business London, 2001.
Eisenberg, M.A, the Bargaining Principle and Its Limits, 95 Harvard Law Review, 1982.
Ellinghaus, M.P, “In Defense of Unconscionability”, Yale law Journal, Vol.78, 1968.
Furmston, M.P, Cheshire, fifoot andfurmston’s law of contract, Tewlfth edition, Butter worth London, 1991.
Martin, ellizabeth, oxford dictionary of law, fourth edition, oxford university press, 1997.
Pad Field, C. F. Law made simple, London, 17 Th.
Teeven , Kevin M, A History of the Anglo American Common   Law of Cantract, Frist edition, Green Wood Publishing Group, 1990.
Treitel. G. H, the law of contract, Ninth Edition sweet & Maxwell, London, 1995.