شرایط و ویژگیهای حاکم در فقه مذاهب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد دانشگاه تهران

2 استادیار گروه فقه و حقوق امامیه دانشگاه بین‌المللی مذاهب اسلامی

3 دانشجوی دکتری حقوق عمومی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

روشن است که از نظر نظام سیاسی اسلام هر فردی نمی­‌تواند زمام امور مسلمانان را به دست گیرد و بر آنها حکومت کند، بلکه باید لایق‌ترین فرد جامعه و دارای شرایط و ویژگیهای لازم بوده و شایستگی این مقام و مسئولیت خطیر را داشته باشد، چرا که رشد و تعالی یک جامعه و یا انحطاط و سرنگونی آن نتیجه و معلول عملکرد ایشان است. از جمله اهداف این نوشتار پاسخ به پرسشهای از این قبیل است: تا چه حد فقهای مذاهب اسلامی به شرایط و ویژگیهای حاکم اشاره کرده­‌اند؟ و یا چه اختلافی میان آنها در این مورد وجود دارد؟ بر این اساس، پژوهش حاضر پس از تبیین و توضیح مفاهیم مرتبط و همسو با بحث، به توضیح آرا و دیدگاه فقهای مذاهب اسلامی پرداخته است. ابتدا شرایط اتفاقی مطرح گردیده که این شرایط: مسلمان­‌بودن، قدرت و تدبیر رهبری و شجاعت، مرد بودن، عقل و بلوغ، سلامت اعضاء و آزاد بودن حاکم است و در این شرایط اختلاف چندانی نزد فقهای مذاهب اسلامی وجود ندارد و در قسمت بعدی شرایط اختلافی بحث شده که عبارت است از: عدالت، فقیه جامع الشرایط، علم و فقاهتِ حاکم. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و با هدف بررسی شرایط و ویژگیهای حاکم در فقه مذاهب اسلامی واکاوی می­‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Conditions and characteristics of governor in Jurisprudence of Islamic Denominations

نویسندگان [English]

  • Abedin Momeni 1
  • Hamed Rostami Najafabadi 2
  • Abdullatif Amiri 3
1 Professor at Tehran University
2 Assistant Professor at International University of Islamic Denominations
3 PhD student at South Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
چکیده [English]

It is clear that regarding to the political system of Islam, not every individual can take over the affairs of Muslims and govern over them, but must be the most worthy person in the society and have the necessary conditions, characteristics and serious responsibility for this major position, because growth and the excellence of a society or its decline and overthrow are the consequences of their actions. One of the main purposes of this article is to answer questions such as: at what extent have the jurists of the Islamic Denominations referred to the prevailing conditions and characteristics? Or what are the differences between them in this case? Accordingly, after explaining the concepts of the present study, related to and in line with the discussion, would have explained the views of the votes of Islamic Denominations. First of all, the consensus conditions have been explained: being a Muslim, have the power and act of leadership and courage, being a man, Intellect and maturity, health of body organs and being free, and in these circumstances there is not much difference among the jurists of Islamic Denominations. Then, the disputed conditions have discussed which they are: justice, the qualified jurist, and the ruling science. This article is analyzed by descriptive-analytic method with the aim of examining the conditions and characteristics of Islamic governor.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Islamic government
  • Govern conditions
  • jurisprudence
  • Islamic Denominations
قرآن کریم.
ابن­‌بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
ابن‌حجر هیتمی، احمد بن محمد، تحفة المحتاج فی شرح المنهاج، بیروت، دارإحیاء التراب العربی، 1983م.
ابن­‌حزم، علی بن احمد، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، بیروت، دارالمعرفه، 1395ق.
همو، المحلی بالآثار، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1380ق.
ابن­‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، المقدمه، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی­‌تا.
ابن­‌عابدین، محمدامین بن عمر، رد المحتار علی الدر المختار، بی­‌جا، بی­‌نا، ۱۹۹۲م.
ابن­‌فراء، محمد بن حسین، الاحکام السلطانیه، بیروت، دارالفکر، 1381ش.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قم، نشر ادب حوزه، 1405ق.
ابوالنجا حجاوی، موسی بن احمد، الإقناع فی فقه الإمام احمد بن حنبل، بیروت، دارالمعرفه، بی­‌تا.
ایجی، عضدالدین، شرح المواقف، قم، الشریف الرضی، 1412ق.
باقلانی، محمد بن طیب، التمهید، بیروت، المکتبه الشرقیه، 1957م.
بوشهری، جعفر، حقوق اساسی حکومت، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1385ش.
تفتازانی، مسعود بن عمر، شرح مقاصد، قم، الشریف الرضی، 1368ش.
تقوی، محمدعلی، مبانی و اندیشه سیاسی در اسلام، تهران، سمت، 1397ش.
تویجری، محمد بن ابراهیم، موسوعه الفقه الاسلامی، بی­‌جا، بیت الافکار الدولیه، 2009م.
جاوید، محمدجواد، نظریه دولت در فقه اهل­‌سنت، ترجمه حامد کرمی؛ داود محبی، تهران، میزان، 1389ش.
جمشیدی، محمدحسین، اندیشه سیاسی در عصر میانه اسلامی، تهران، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، 1394ش.
جوینی، عبدالملک، الارشاد الی قواطع الادله، بغداد، مکتبه الخانجی، 1369ق.
حصکفی، محمد بن علی، الدر المختار شرح تنویر الأبصار و جامع البحار، بی­‌نا، 2002م.
حطاب، محمد بن محمد، مواهب الجلیل فی شرح مختصر خلیل، بیروت، دارالفکر، 1992م.
خمینی، سید روح­‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1362ش.
همو، کتاب البیع، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1410ق.
خنجی، روزبهان فضل­‌الله، سلوک الملوک، تهران، خوارزمی، 1362ش.
ذاکر صالحی، غلامرضا، مبانی مشروعیت حکومت، قم، بوستان کتاب، 1389ش.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دمشق، دارالقلم؛ بیروت، الدار الشامیة، 1412ق.
رافعی قزوینی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز فی شرح الوجیز، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
رحمان ستایش، محمدکاظم، حکومت اسلامی در اندیشه فقیهان شیعه، تهران، مجمع تشخیص مصلحت نظام، 1385ش.
زحیلی، وهبه، الفقه الاسلامی و ادلته، بیروت، دارالفکر، 1422ق.
زیدان، عبدالکریم، نظام القضاء فی الشریعه الاسلامیه، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1430ق.
سبحانی، جعفر، مبانی حکومت اسلامی، قم، توحید، 1370ش.
سنهوری، عبدالرزاق احمد، فقه الخلافه و تطورها، بیروت، منشورات حلبی، 2008م.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، بیروت، دارالمعرفه، بی­‌تا.
صاغرجی، اسعد محمد سعید، الفقه الحنفی و ادلته، بیروت، دارالکلمه الطیب، 1429ق.
طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی التفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
عدوی، علی بن احمد، حاشیه العدوی علی شرح کفایه الطالب الربانی، بیروت، دارالفکر، 1994م.
علیخانی، علی­‌اکبر، اندیشه سیاسی در جهان اسلام، تهران، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1390ش.
همو، اندیشه سیاسی در جهان اسلام، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی، 1394ش.
عمید زنجانی، عباسعلی، حقوق اساسی، تهران، خرسندی، 1398ش.
همو، فقه سیاسی، تهران، امیرکبیر، 1383ش.
عوا، محمد سلیم، فی النظام السیاسی للدوله الاسلامیه، بیروت، دارالمشرق، 1410ق.
فیرحی، داود، فقه و سیاست در ایران معاصر، تهران، نشر نی، 1394ش.
قرضاوی، یوسف، فقه سیاسی، تهران، نشر احسان، 1394ش.
قرعوش، کاید یوسف محمود، طرق انتهاء ولایه الحکام، بیروت، مؤسسه الرساله، بی­‌تا.
قلقشندی، احمد بن علی، مآثر الاناقه فی معالم الخلافه، بیروت، دارالفکر، 1423ق.
کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بی­‌نا، 1986م.
ماوردی، علی بن محمد، الأحکام السلطانیه، بیروت، دارالفکر، 2002م.
محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، 1377ش.
محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البیت، 1408ق.
محمود طهماز، عبدالحمید، بازنگری جدید فقه حنفی بر مبنای مذهب امام ابوحنیفه، ترجمه سعدی بهبودی، تربت جام، شیخ الاسلام احمد جام، 1394ش.
مصباح یزدی، محمدتقی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1391ش.
مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، قم، صدرا، 1420ق.
مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی­‌تا.
منتظری، حسینعلی، دراسات فی الولایه الفقیه، قم، تفکر، 1369ق.
همو، مبانی فقهی حکومت اسلامی، محمود، قم، مؤسسه کیهان، 1409ق.
مودودی، عبدالاعلی، خطبه­‌های نماز جمعه، آفتاب اصفر، تهران، نشر احسان، 1377ش.
موسی­‌زاده، ابراهیم؛ ضیغمیان، فاطمه سادات، حقوق عمومی در اسلام، تهران، خرسندی، 1393ش.
مؤمن قمی، محمد، الولایه الالهیه الاسلامیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1425ق.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
نراقی، احمد بن محمدمهدی، معراج السعاده، تهران، حوزه علمیه اسلامی، 1348ش.
هاشمی، سید محمد، حقوق اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران، میزان، 1383ش.
ولایی، عیسی، مبانی سیاست در اسلام، تهران، خرسندی، 1396ش.
ویژه، محمدرضا، مبانی نظری و ساختار دولت حقوقی، تهران، جنگل، 1391ش.