تأثیرات تاریخ اسلام بر فقه مسلمانان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار پژوهشکده تاریخ و سیره اهل‌بیت(ع)، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، قم

چکیده

تأثیر دانش تاریخ و رویدادهای آن بر علوم مختلف، انکارناپذیر است. از جمله این دانشها فقه است که در روابط فردی و اجتماعی انسانها نقش مهمی دارد. به­‌رغم آنکه غالب فقهای مسلمان از رویدادهای تاریخی در استنباطهای فقهی خود چندان بهره نبرده‌اند؛ به گونه‌ای ناخواسته یا نانوشته، این رویدادها و افراد و گروهها و نگاههای فرقه‌ای تأثیر قابل توجهی بر احکام فقهی داشته است. این مقاله در نظر دارد با بررسی محورهایی از تاریخ صدر اسلام، نمونه‌هایی از نقش و تأثیر گزارشها و رویدادهای تاریخی را بر فقه مسلمانان نشان دهد. پرسش آن است که تاریخ چه نقشی در گسترش فقه و مستند کردن آن داشته و تبدیل گزارش یا رویدادی تاریخی به یک حکم فقهی چگونه صورت گرفته است؟ به نظر می‌رسد گزارشها و رویدادهای مختلف تاریخی از سیره نبوی و عملکرد صحابه و خلفا بر ذهنیت فقهای مسلمان تأثیر گذاشته و گاه آنان را از نگاه فراتاریخی بازداشته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The effects of Islamic history on Muslim jurisprudence

نویسنده [English]

  • Mostafa Sadeghi
Associate Professor at Research Center for Ahlulbayt History and Conducts, Islamic Sciences and Culture Academy, Qom
چکیده [English]

The influence of the knowledge of history and its events on various sciences is undeniable. Among these sciences is jurisprudence, which plays an important role in the personal and social relationships of humans. Although the majority of Muslim jurists have not made much use of historical events in their jurisprudential conclusions, in an unintended or unwritten way, these events, people, and sectarian views have had a significant impact on jurisprudence. This article intends to show examples of the role and influence of historical reports and events on Muslim jurisprudence by examining the pivots of early Islamic history. The question is what role did history play in expanding jurisprudence and documenting it, and how did a historical report or event become a jurisprudential ruling? It seems that various historical reports and events of the Prophet's life and the actions of the Companions and Caliphs have influenced the mentality of Muslim jurists, and sometimes they have stopped them from looking beyond history.

کلیدواژه‌ها [English]

  • jurisprudence
  • history
  • inference
  • tradition
ابن­‌اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، 1385ق.
ابن­‌بابویه، محمد بن علی، علل الشرائع، قم، کتاب‌فروشى داوری، 1386ق.
ابن­‌براج، عبدالعزیز بن نحریر، جواهر الفقه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1411ق.
همو، المهذب، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1406ق.
ابن­‌حمزه طوسی، محمد بن علی، الوسیلة الی نیل الفضیلة، قم، کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی، 1408ق.
ابن­‌حنبل، احمد بن محمد، مسند الإمام احمد بن حنبل، بیروت، دارصادر، بى‌تا.
ابن­‌حیون، نعمان بن محمد، ‏دعائم الإسلام‏، قم، مؤسسه آل البیت، 1385ق‏.
ابن­‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبرى، دارالکتب العلمیة، 1410ق.
ابن­‌سعید حلی، یحیى بن احمد، الجامع للشرائع، قم، مؤسسة سیدالشهداء العلمیه، 1405ق.
ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الکافی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1407ق.
ابن­‌قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی­‌تا.
ابن­‌قیم جوزیه، محمد بن ابی­‌بکر، زاد المعاد، قاهره، دارالآفاق، 1428ق.
ابن­‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، 1407ق.
اشقر، محمد سلیمان، افعال الرسول و دلالتها علی الاحکام الشرعیه، بیروت، مؤسسة الرساله، 2003م.
آقاباقری، محمدجواد، دفاع پیش‌دستانه، تهران، دانشگاه امام صادق، 1392ش.
بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، مؤسسه الاعلمی، 1974م.
بوطى، محمد سعید رمضان، فقه السیرة النبویه، دمشق، دارالفکر، 1400ق.
بهجت، محمدتقی، استفتائات، قم، دفتر آیت­‌الله بهجت، 1428ق.
بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر، 1404ق.
پاکتچی، احمد، «اسلام»، دائرة ­المعارف بزرگ اسلامی، ج8، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1377ش.
تبریزی، میرزا جواد، صراط النجاة، قم، دارالصدیقة‌ الشهیده، بی‌تا.
جعفری، یعقوب، «فقه السیره نویسی»، مجله تاریخ در آینه پژوهش، شماره 1، بهار 1389ش.
جعفریان، رسول، «آگاهیهای تازه از غلامان و کنیزان در دوره صفویه»، بی‌جا، نشر الکترونیکی قرآن سنتر، بی‌تا.
همو، «تأثیر موضع‌گیریهای شخصی در فقه سیاسی اهل­‌سنت»، مجله کیهان اندیشه، شماره 54، 1373ش.
همو، «تجربه استخراج فقه و نظام سیاسی از سیره نبوی»، وبلاگ خبرآنلاین، دی 1392ش.
همو، «علمی به نام سیاست شرعی»، وبلاگ خبرآنلاین، مهر 1392ش.
همو، «نظام اسلامی با فقه می‌ماند نه با تاریخ»، وبلاگ خبرآنلاین، 1388ش.
حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، 1414ق.
حلی، حسن بن یوسف، منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، 1412ق.
همو، تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة، قم، مؤسسه امام صادق، 1421ق.
همو، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، 1414ق.
همو، ارشاد الأذهان الى احکام الإیمان، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1410ق.
خانی، حامد، تاریخ فقه اسلامی، تهران، نشر نی، 1395ش.
زحیلی، وهبه، آثار الحرب فی الفقه الاسلامی، دمشق، دارالفکر، 1419ق.
همو، آثار جنگ در فقه اسلامی، ترجمه عبدالحسین بینش، قم، پژوهشکده تحقیقات اسلامی، 1389ش.
سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دارالمعرفه، 1406ق.
سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1414ق.
شافعی، محمد بن ادریس، احکام القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1400ق.
همو، الأم، بیروت، دارالفکر، 1403ق.
شریف مرتضی، علی بن حسین، رسائل الشریف المرتضی، قم، دارالقرآن الکریم، 1405ق.
همو، الذریعة الی اصول الشریعة، تهران، دانشگاه تهران، 1376ش.
شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
صدر، سید محمدباقر، دروس فی علم الاصول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1418ق.
صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، بیروت، المجلس العلمى، بی‌تا.
طبرى، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، بیروت، دارالتراث، 1387ق.
طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1387ق.
فلسطینی، ابوالحسن، البشری المهدیه، بی‌جا، مرکز الفجر، 1431ق.
فیرحی، داوود، «دفاع مشروع، ترور و عملیات شهادت‌طلبانه در مذهب شیعه»، مجله شیعه شناسی، شماره 6، 1388ش.
کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، پاکستان، المکتبة الحبیبیة، 1409ق.
کتانی، عبدالحی، نظام الحکومة النبویه، بیروت، دارالأرقم بن ابی‌الأرقم، بی‌تا.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1407ق.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق.
محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1408ق.
محقق داماد، سید مصطفی، «حق استئسار»، مجموعه مقالات همایش اسلام و حقوق بین­‌الملل بشردوستانه، 1386ش.
مددی، سید احمد، «سابقه و ثمرات نگرش تاریخی در استنباط فقهی»، نشریه خط، شماره 2، 1389ش.
مروارید، علی­‌اصغر، المصادر الفقهیه، بیروت، دارالتراث، 1422ق.
مزنی، اسماعیل بن یحیی، مختصر المزنی، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1430ق.
مفید، محمد بن محمد، المسائل العکبریه، بیروت، مجموعه مؤلفات کنگره شیخ مفید، 1993م.
منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، قم، تفکر، 1409ق.
همو، رساله استفتائات، تهران، سایه، 1385ش.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1404ق.
نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
واقدی، محمد بن ‌عمر، کتاب‌ المغازی، بیروت، ‌مؤسسه الأعلمی، 1409ق.