بررسی تطبیقی مشروعیت بیع وفا (بیع شرط) در فقه حنفی و فقه امامیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه حقوق خصوصی دانشگاه بین‌المللی اهل بیت(ع)

2 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی دانشگاه گیلان

چکیده

نسبت به مشروعیت بیع وفا در فقه حنفی اختلاف­‌نظرهای فراوانی دیده می­‌شود. حداقل در این­‌باره سه نظریه وجود دارد: 1. مشروعیت بیع وفا به عنوان عقد رهن؛ 2. فساد بیع وفا به جهت اِشتمال بر شرط خلاف ذات عقد؛ 3. بطلان بیع وفا به جهت انطباق واقعیت آن با قرض ربوی. نظریه اخیر موجب تقنین بطلان بیع وفا در قانون مدنی مصر، اردن و سوریه شده است. از سویی با تأثیرپذیری از دیدگاه اول، قانون مدنی عراق و الجزایر بیع وفا را به‌عنوان رهن حیازی دانسته است. در فقه امامیه با استناد به ادله عمومی باب معاملات و هم­چنین به روایات خاص، مشروعیت بیع وفا با تحلیل ماهیت آن به عقد بیع مشروط، اثبات شده است. در این مقاله ادله قائلین به فساد، بطلان، عقد مرکب­‌بودن بیع وفا و هم­چنین رهن­‌بودن آن در فقه حنفی نقد شده و به استناد عموم ادله «اوفوا بالعقود»، «الا ان تکون تجارة عن تراض منکم»، «احل الله البیع» و «المؤمنون عند شروطهم» مشروعیت بیع وفا به‌عنوان عقد بیع اثبات گشته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of the Legitimacy of the Conditional Sale in Hanafi Jurisprudence and Imami Jurisprudence

نویسندگان [English]

  • Esfandiar Safari 1
  • Ali Sadeqi 2
1 Assistant Professor at Ahlul Bayt International University
2 PhD student at University of Guilan
چکیده [English]

There are many differences of opinion in Hanafi jurisprudence regarding the legitimacy of the conditional sale. There are at least three theories about this: Legitimacy of conditional sale as a mortgage contract. Invalidity of that due to the inclusion of a condition contrary to the nature of the contract. Nullity of conditional sale due to the conformity of its reality with a usurious loan. The last theory has affected to the nullity of the conditional sale in the civil law of Egypt, Jordan and Syria. With influence from the first theory, the Iraqi and Algerian civil law has legislated the conditional sale as a mortgage. In Imami jurisprudence, by referring to the general evidence of transactions and also to specific traditions, the legitimacy of that has been proved by analyzing its nature as a conditional sale contract. In this article, the arguments of those who claim invalidity, Nullity, being a compound contract and being a mortgage of conditional sale in Hanafi jurisprudence are criticized. According to the general evidence of transactions such as “Keep your promises”, “Your transactions should be based on agreement”, “God has made the sale lawful” and “Believers must fulfill their terms”, the legitimacy of the conditional sale as a contract of sale has been proved.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Conditional Sale
  • Possession
  • The Right to Profit
  • Term Contrary to the Requirements of the Nature of Contract
  • Trick
  • Mortgage
قرآن کریم.
ابن­‌بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
ابن­‌خوجه، محمد حبیب، «الوفاء بما یتعلق ببیع الوفاء»، مجله مجمع الفقه الاسلامی، شماره 7، 1412ق.
ابن­‌عابدین، محمدامین بن عمر، رد المحتار علی الدر المختار، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
ابن­‌نجیم مصری، زین­‌الدین بن ابراهیم، الأشباه و النظائر علی مذهب ابی‌حنیفة النعمان، بیروت، دارالکتاب الاسلامی، بی­‌تا.
آخوند خراسانی، محمد­کاظم، حاشیة المکاسب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1406ق.
امامی، سید حسن، حقوق مدنی، تهران، اسلامیه، 1397ش.
انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب المکاسب، قم، دارالذخائر، 1411ق.
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، دمشق، دارطوق النجاة، 1422ق.
بلخی، نظام‌الدین، الفتاوی الهندیة فی مذهب الإمام الأعظم ابی­‌حنیفة النعمان، بیروت، دارالفکر، 1411ق.
بیرم ثانی، محمد، «الوفاء بما یتعلق ببیع الوفاء»، مجله مجمع الفقه الاسلامی، شماره 7، 1412ق.
تسخیری، محمدعلی، «بیع الوفاء عند الامامیه»، مجله مجمع الفقه الاسلامی، شماره 7، 1412ق.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر، الفارق، تهران، گنج دانش، 1395ش.
حسینی عاملی، سید محمدجواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1419ق.
حسینی مراغه‌ای، ‌سید عبدالفتاح بن علی، العناوین الفقهیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
حصکفی، محمد بن علی، الدر المختار شرح تنویر الأبصار و جامع البحار، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1423ق.
حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت، 1414ق.
حیدر، علی، درر الحکام فی شرح مجلة الأحکام، ریاض، دار عالم الکتب، بی­‌تا.
خمینی، سید روح‌الله، کتاب البیع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1415ق.
زحیلی، وهبه، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق، دارالفکر، 1405ق.
زرقاء، مصطفی احمد، «بیع الوفاء و عقد الرهن»، مجله مجمع الفقه الاسلامی، شماره 7، 1412ق.
همو، عقد البیع، دمشق، دارالقلم، 1433ق.
زیلعی، عثمان بن علی، تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق و حاشیة الشلبی، قاهره، المطبعة الکبرى الأمیریة، 1315ق.
سابق، سید، فقه السنة، ریاض، مکتبه الرشد، 1422ق.
سبحانی، جعفر، المختار فی احکام الخیار، قم، مؤسسه امام صادق، 1414ق.
سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دارالمعرفه، بی­‌تا.
سعد، نبیل ابراهیم، العقود المسمات، بیروت، داراانهضه العربیه، 1997م.
سعید، لیلی بنت عبدالله، «حقیقة بیع الوفاء (دراسة فی الشریعة والقانون)»، مجله الاحمدیه، شماره 14، 1424ق.
سمام، محمود، «بیع الثنیا او بیع الوفاء»، مجله مجمع الفقه الاسلامی، شماره 7، 1412ق.
شاطبی، ابراهیم بن موسی، الموافقات، بی­‌جا، دار ابن­‌عفان، 1417ق.
شهاوی، ابراهیم، «بیع الوفاء»، مجله الازهر، شماره 9، 1393ق.
شهید ثانی، زین‌­الدین بن علی، مسالک الأفهام الی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیه، 1413ق.
شهیدی، مهدی، حقوق مدنی (شروط ضمن عقد)، تهران، مجد، 1397ش.
طهماز، عبدالمجید محمود، الفقه الحنفی فی ثوبه الجدید، دمشق، دارالقلم، 1430ق.
طوسى، محمد بن ­حسن، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1407ق.
عابدیان، میرحسین، شروط باطل و تأثیر آن در عقد، تهران، جنگل، 1387ش.
عبدالقادر، محمد، «بیع الوفاء و حکمه»، مجله مجمع الفقه الاسلامی، شماره 7، 1412ق.
عبدالله، عبدالله محمد، «بیع الوفاء»، مجله مجمع الفقه الاسلامی، شماره 7، 1412ق.
عثمانی، محمد رفیع، «بیع الوفاء»، مجله مجمع الفقه الاسلامی، شماره 7، 1412ق.
غنایم، نبیل، «مناقشه در جلسه مجمع فقه اسلامی»، مجله مجمع الفقه الاسلامی، شماره 7، 1412ق.
غیتابی، محمود بن احمد، البنایة شرح الهدایة، بیروت، داراالکتب العلمیة‌، 1420ق.
فرهانی، احمد، ماهیت و وضعیت بیع شرط و احکام آن، پایان­‌نامه کارشناسی­‌ارشد، دانشگاه امام صادق، دانشکده معارف اسلامی و حقوق، 1377ش.
قادی، محی­‌الدین، «بیع الوفاء فی الفقه الاسلامی»، مجله مجمع الفقه الاسلامی، شماره 7، 1412ق.
قرشی، عبدالله بن مرزوق، اشکالیه الحیل فی البحث الفقهی، بیروت، مرکز نماء للبحوث و الدراسات، 2012م.
قره­‌داغی، محی­‌الدین، «مناقشه در مورد بیع وفا»، مجله مجمع الفقه الاسلامی، شماره 7، 1412ق.
کاتوزیان، ناصر، قواعد عمومی قراردادها، تهران، گنج دانش، 1398ش.
کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1406ق.
کاشف الغطاء، محمدحسین، تحریر المجله، تهران، المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه، 1422ق.
محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1408ق.
محقق داماد، سید مصطفی، نظریه عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1398ش.
محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البیت، 1411ق.
مرغینانی، علی بن ابی­‌بکر، الهدایة فی شرح بدایة المبتدی، کراچی، اداره القرآن و العلوم الاسلامیه، 1417ق.
معصوم­‌زاده، رضا، بررسی فقهی و حقوقی بیع شرط و معامله آن با حق استرداد، پایان­‌نامه کارشناسی­‌ارشد، دانشگاه قم، 1377ش.
مغنیه، محمدجواد، فقه الإمام جعفر الصادق، قم، انصاریان، 1379ق.
ملا خسرو، محمد بن فرامرز، درر الحکام شرح غرر الاحکام، بی­‌جا، دار احیاء الکتب العربیه، بی­‌تا.
میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، جامع الشتات فی اجوبة السؤالات، تهران، کیهان، 1371ش.
 میرمعزی، سید حسین، «بیع الخیار از دیدگاه فقه و کاربرد آن در بانکداری بدون ربا»، مجله اقتصاد اسلامی، شماره 25، 1386ش.
همو، بیع الخیار از منظر فقه و اقتصاد، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1387ش.
میس، محی الدین، «بیع الوفاء»، مجله مجمع الفقه الاسلامی، شماره 7، 1412ق.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، قم، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل­‌بیت، 1412ق.
نخله، موریس، الکامل فی شرح القانون المدنی، بیروت، منشورات الحلبی الحقوقیه، 2007م.
نراقی، احمد بن محمدمهدی، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1417ق.
ولید، فرج توفیق، الرهن فی الشریعة الاسلامیة، نجف، مطبعة القضاء، 1393ق.