بازپژوهی مبانی فقهی بیع حقوق مالی در فقه مذاهب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

2 کارشناس ارشد فقه مقارن و حقوق خصوصی اسلامی دانشگاه مذاهب اسلامی و مدرس دانشگاه هرات، افغانستان

چکیده

گروهی از فقیهان امامیه بر اساس تعریف مشهور که در آن بیع، به «تملیک عین در مقابل عوض معلوم» تعریف‌ شده است­، با خرید و فروش «حق مالی» به علت عین نبودن آن، مخالفت کرده‌­اند. از فقهای اهل­‌سنت، احناف نیز بیعِ حق را به دلیل مالیت نداشتن آن محل اشکال دانسته­‌اند؛ حال آنکه اندیشمندان فقه مالکی، شافعی و حنبلی قائل به صحت بیع اموال غیرمادی، نظیر منافع و حقوق هستند. افزون بر ­ایشان، عده­‌ای از فقیهان امامیه، ثمن واقع‌شدن حق مالی را تأیید نموده و بلکه بیع چنین حقوقی را به‌عنوان مبیع یا ثمن، داخل در مفهوم بیع دانسته­‌اند. هدف از این پژوهش که به شیوه تحلیلی ـ توصیفی و تطبیقی گردآوری‌ شده، بررسی امکان یا عدم امکانِ بیع حقوق مالی در فقه مذاهب اسلامی است. از آنجا که در شرع مقدس اسلام، تعریفی از «بیع» و نیز «مال» ارائه نشده و تبیین مفهوم و ماهیت آن دو، به عرف واگذار شده است، واکاوی ماهیت بیع و مال، با ملاحظه عرف عصر حاضر و نیز بازپژوهی ادله هرکدام از موافقین و مخالفین بیع حق مالی، به ‌منظور دستیابی به ‌واقع، ضروری می­‌نماید. یافته­‌های پژوهش پس از نقد و بررسیِ مبانی فقهی بیع حق مالی، حاکی از آن است که نظریه صحت بیع این­‌گونه اموالِ نوظهور، خالی از اشکال است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Reinvestigation of the Jurisprudential Bases of Selling Financial Rights in the Jurisprudence of Islamic Denominations

نویسندگان [English]

  • Majid Vaziri 1
  • Morteza Yousefi 2
1 Assistant Professor at Department of Jurisprudence and Islamic law, Faculty of Literature and Humanities, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
2 MA at University of Islamic Denominations & Lecturer at Herat University, Afghanistan
چکیده [English]

A group of Imami jurists, based on the well-known definition in which selling (bay‘) is defined as “ownership of a definite object instead of a definite alternative”, have opposed the purchase and sale of “financial rights” due to its non-objectivity. Among Sunni jurists, Hanafis have also considered the sale of rights as a problem due to its lack of financial value; while the scholars of Maliki, Shafi‘i and Hanbali jurisprudence believe in the validity of the sale of intangible property, such as interests and rights. In addition, some other Imami jurists have confirmed consideration of financial rights as the price of a sale; they perceived the selling of such rights as a price within the concept of sale. This research, which has been conducted through an analytical-descriptive and comparative method, aims at investigating the possibility or impossibility of selling financial rights in the jurisprudence of Islamic schools of thought. Since there is no certain definition of “sale” (bay‘) or “property” (mal) in the Islamic Shariah, and the explanation of the meaning and nature of the two has been left to custom, it is necessary to analyze the nature of sale and property with the presence of modern custom and re-examination of the proponents and opponents’ arguments on the sale of financial rights. The findings of the research, after reviewing the jurisprudential principles on the sale of financial rights indicate that the theory correctness of selling such properties is valid.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sale (bay‘)
  • Objectivity
  • Intangible Properties
  • Financial Rights
  • Islamic Denominations
قرآن کریم.
آخوند خراسانی، محمدکاظم، حاشیة المکاسب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1406ق.
آقاسی، محسن، وقف اموال غیرمادی در حقوق ایران و فقه امامیه، تهران، دانشگاه امام صادق، 1395ش.
آقایی، محمدعلی، شرح مختصر اصطلاحات حقوقی، تهران، خط سوم، 1386ش.
آل کاشف الغطاء، محمدحسین، تحریر المجلة، نجف، المکتبة المرتضویة، 1369ق.
آملی، محمدتقی، المکاسب و البیع، تقریرات درس محمدحسین نائینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
ابن­‌اثیر، مبارک بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، قم، اسماعیلیان، 1364ش.
ابن‌حجر هیتمی، احمد بن محمد، تحفة المحتاج فی شرح المنهاج، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری، 1357ق.
ابن­‌عابدین، محمدامین بن عمر، رد المحتار علی الدر المختار، بیروت، دارالفکر، 1412ق.
ابن­‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر؛ دارصادر، 1414ق.
ابن­‌نجیم مصری، زین­‌الدین بن ابراهیم، الأشباه و النظائر علی مذهب ابی‌حنیفة النعمان، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419ق.
همو، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، بیروت، دارالکتاب ‌الإسلامی، بی‌تا.
ابوزهره، محمد، الملکیة و نظریة العقد فی الشریعة الاسلامیة، قاهره، دارالفکر العربی، 1996م.
اراکی، محمدعلی، کتاب البیع، قم، مؤسسه در راه حق، 1415ق.
امامی، سید حسن، حقوق مدنی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1371ش.
انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب المکاسب، قم، دارالکتاب، 1410ق.
انصاری، مسعود؛ طاهری، محمدعلی، دانشنامه حقوق خصوصی، تهران، محراب فکر، 1386ش.
بحرانی، محمد سند، فقه المصارف و النقود، قم، مکتبة فدک، 1428ق.
پویان، مرتضی، «بیع حقوق معنوی و حرمت تصرف در آنها»، مجله پژوهشنامه فقه و حقوق اسلامی، شماره 6، 1389ش.
جزائرى مروج، سید محمدجعفر، هدی الطالب الی شرح المکاسب، قم، دارالکتاب، 1416ق.
جوهرى، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دارالعلم للملایین، 1410ق.
حجاوی، موسی بن احمد، الإقناع فی فقه الإمام احمد بن حنبل، بیروت، دارالمعرفه، بی­‌تا.
حسنی، هاشم معروف، نظریة العقد فی الفقه الجعفری، بیروت، مکتبة هاشم، بی­‌تا.
حسینی روحانی، سید محمدصادق، فقه الصادق، قم، دارالکتاب، 1412ق.
حسینی عاملی، سید محمدجواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
حصنی، ابوبکر بن محمد، کفایة الأخیار فی حل غایة الإختصار، دمشق، دارالخیر، 1994م.
حکیم، سید محسن، نهج الفقاهة، قم، 22 بهمن، بی­‌تا.
حیدر، علی، درر الحکام شرح مجلة الأحکام، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی­‌تا.
خمینی، سید روح­‌الله، تحریر الوسیلة، قم، دارالعلم، 1374ش.
همو، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بی­‌تا.
خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الفقاهة، بی­‌جا، بی­‌نا، بی­‌تا.
دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دمشق، دارالقلم؛ بیروت، الدار الشامیة، 1412ق.
روحانی مقدم، محمد؛ آقایی بجستانی، مریم، حق احکام و آثار آن، تهران، مجد، 1393ش.
زاهدی، مهدی؛ پور­عابد گلرود­باری، یاسمن، «بررسی فقهی و حقوقی بیع اموال فکری»، مجله علوم خبری، شماره 5، 1392ش.
زحیلی، محمد مصطفی، الوجیز فی أصول الفقه الإسلامی، دمشق، دارالخیر، 1427ق.
زحیلی، وهبه، الفقه الإسلامی و أدلته، دمشق، دارالفکر، 1418ق.
زرقاء، مصطفی احمد، المدخل الفقهی العام، دمشق، دارالقلم، 1425ق.
زیدان، عبدالکریم، الوجیز فی اصول الفقه، بی­‌جا، مؤسسة قرطبة، 1438ق.
سبحانی، جعفر، مصادر الفقه الإسلامی و منابعه، بیروت، دارالأضواء، 1419ق.
سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دارالمعرفه، بی­‌تا.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی­‌بکر، الأشباه و النظائر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1411ق.
شاطبی، ابراهیم بن موسی، الموافقات، عربستان، دار ابن‌القیم؛ دار ابن‌عفان، 1417ق.
شافعی، محمد بن ادریس، الأم، بیروت، دارالمعرفه، 1410ق.
شریعت اصفهانی، فتح­‌الله، رسالة فی تحقیق معنی البیع، قم، مؤلف، بی­‌تا.
الشریف، محمدمهدی؛ جعفری خسروآبادی، نصرالله، «چالشهای نظری بیع حق»، مجله مطالعات حقوقی، دوره 7، شماره 2، 1394ش.
شهیدی تبریزی، میرزا فتاح، هدایة الطالب إلی أسرار المکاسب، قم، دارالکتاب، 1375ق.
شهیدی، مهدی، حقوق مدنی 6، تهران، مجد، 1388ش.
صاوی، احمد بن محمد، بلغة السالک لأقرب المسالک، قاهره، دارالمعارف، بی­‌تا.
صفایی، سید حسین، دوره مقدماتی حقوق مدنی: اشخاص و اموال، تهران، نشر میزان، 1379ش.
طباطبایی قمی، سید تقی، عمدة المطالب فی التعلیق علی المکاسب، قم، کتابفروشی محلاتی، 1413ق.
طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، حاشیة المکاسب، قم، اسماعیلیان، 1410ق.
طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1416ق.
غامدی، ناصر بن محمد، حمایة الملکیة الفکریة فی الفقه الإسلامی و الآثار الإقتصادیة المترتبة علیها، مکه، جامعة ام القری، بی­‌تا.
غنیمی، عبدالغنی بن طالب، اللباب فی شرح الکتاب، بیروت، المکتبة العلمیة، بی­‌تا.
فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، دارالرضی، بی­‌تا.
قبولی درافشان، سید محمدهادی، مفهوم بیع و تمایز آن از سایر قراردادها در حقوق ایران با بررسی تطبیقی در حقوق انگلیس، تهران، مجد، 1392ش.
کاتوزیان، ناصر، اموال و مالکیت، تهران، نشر میزان، 1394ش.
همو، دوره عقود معین، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1378ش.
محمد، علی جمعه، المدخل إلی دراسة المذاهب الفقهیة، قاهره، دارالسلام، 1422ق.
محمدی خراسانی، علی، شرح مکاسب، تهران، عروج، 1391ش.
مدرس اعظمی، محمد محروس، بیع الحقوق و المنافع، بی­‌جا، بی­‌نا، بی­‌تا.
مرداوی، علی بن سلیمان، الإنصاف فی معرفة الراجح من الخلاف، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1419ق.
مکارم شیرازی، ناصر، انوار الأصول، قم، مدرسه امام علی بن ابی­‌طالب، 1425ق.
موسوی قزوینی، سید علی، ینابیع الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1424ق.
موصلی، عبدالله بن محمود، الاختیار لتعلیل المختار، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1426ق.
میلاد، عبدالناصر بن خضر، البیوع المحرمة و المنهی عنها، منصوره، دارالهدی النبوی، 1426ق.
نائینی، محمدحسین، منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، تهران، المکتبة المحمدیة، 1373ق.
نجفی ایروانی، علی بن عبدالحسین، حاشیة المکاسب، تهران، وزارت فرهنگ­ و ­ارشاد اسلامی، 1406ق.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
هاشمى شاهرودى، سید محمود، موسوعة الفقه الإسلامی طبقاً لمذهب اهل البیت، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل­‌بیت، 1426ق.
همدانی، رضا بن محمدهادی، حاشیة کتاب المکاسب، قم، محمدرضا انصاری قمی، 1378ش.