قلمرو ضمان در فقه مذاهب اسلامی (در امور مالی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه حقوق دانشگاه زنجان

چکیده

شاید بتوان تلاش برای جبران کامل زیانهای وارده بر زیان­دیدگان را محوری­‌ترین اصل حاکم بر مسئولیت مدنی دانست. سرچشمه بسیاری از تحولات حوزه مسئولیت مدنی، تلاش برای جبران حداکثری خسارات و بی­‌جبران نماندن زیانهای وارده به اشخاص بوده است. بررسی ضوابط ضمان قهری در فقه اسلامی نشان می­‌دهد که این نظام فکری و ظرفیتهای موجود در آن از غنای کافی برای جبران کامل خسارات ناروای وارد بر اشخاص برخوردار است. با این همه برخی نویسندگان حقوقی، قلمرو زیان مادی قابل جبران در فقه اسلامی را بسیار محدود دانسته و معتقدند حرکت بر مدار فقه اسلامی در حوزه مسئولیت مدنی، به معنای بی­‌جبران ماندن بسیاری از خسارات مادی وارد بر اشخاص خواهد بود. توجه به دلایل و مستندات ادعای یادشده و بررسی همه­‌جانبه موضوع در مذاهب مختلف اسلامی نشان از بی­‌توجهی این نظریه به واقعیت موجود در دیدگاههای مطرح در فقه مذاهب اسلامی دارد، چرا که محدودیت اندیشه جبران، عمدتاً ناظر به فقه حنفی است که گاه به دلیل تفسیر مضیق ایشان از مال تلقی شدن اشیاء و گاه به دلایل خاص فقهی یا تفسیر ویژه از برخی قواعد مطرح در فقه اسلامی، عملاً دایره زیانهای وارده به امور مالی را محدود کرده است که این امر قابل تعمیم بر همه فرق اسلامی نیست. هرچند قلمرو زیان مالی قابل جبران در سایر مذاهب اسلامی نیز یکسان نیست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Scope of Liability in Jurisprudence of Islamic Schools of Thought (In Financial Affairs)

نویسنده [English]

  • Saeed Bigdeli
Assistant Professor at University of Zanjan
چکیده [English]

The attempt to fully compensate for the losses incurred by the victims may be seen as the most central principle of civil liability. The origin for many developments in the field of civil liability has been the attempt to maximum compensation for losses and not leaving any damages to persons without remedy. An examination of the criteria of tortious liability in Islamic jurisprudence shows that this system of thought and its capacities are rich enough to fully compensate for the undue losses inflicted on persons. However, some legal writers consider the scope of material compensable losses in Islamic jurisprudence to be very limited and they believe that moving around the jurisprudence circuit in the field of civil liability would mean leaving many material losses to individuals without compensation. Investigating the reasons and evidences of this claim and a comprehensive examination of the subject in various  Islamic schools of thought shows that this theory disregards the reality of the views expressed in jurisprudence of  Islamic schools of thought, because this limitation of the idea for ​​compensation is mainly due to the Hanafi jurisprudence, which sometimes due to its narrow interpretation of considering objects as property and sometimes for specific jurisprudential reasons or specific interpretation of certain rules in Islamic jurisprudence, has practically limited the circle of the losses to financial affairs, that cannot be generalized to all Islamic sects. Though, the scope for recoverable financial losses are not the same in other Islamic schools of thought.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tortious Liability
  • Civil Liability
  • Material Losses
  • Compensation for Losses
قرآن کریم.
آل کاشف الغطاء، محمدحسین، تحریر المجلة، تهران، مکتبه النجاح، 1361ش.
ابن­‌رجب، عبدالرحمن بن احمد، القواعد فی الفقه الاسلامی، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی­‌تا.
ابن­‌عابدین، محمدامین بن عمر، رد المحتار علی الدر المختار، بیروت، دارالطباعه العامره، 1257ق.
ابن­‌عبدالسلام، عبدالعزیز بن عبدالسلام، قواعد الأحکام فی مصالح الأنام، قاهره، مکتبة الکلیات الأزهریة، 1388ق.
ابن­‌قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، قاهره، مطبعة المنار، 1347ق.
ابن‌مفلح، ابراهیم بن محمد، المبدع فی شرح المقنع، بیروت، المکتب الاسلامی، 1399ق.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قم، نشر ادب حوزه، 1405ق.
ابن­‌نجیم مصری، زین­‌الدین بن ابراهیم، الأشباه و النظائر علی مذهب ابی‌حنیفة النعمان، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1399ق.
امامی، سید حسن، حقوق مدنی، تهران، اسلامیه، 1372ش.
انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب المکاسب، تبریز، اطلاعات، 1375ق.
همو، ملحقات مکاسب، رساله لاضرر، بی­‌نا، 1416ق.
باز، سلیم، شرح المجله، ترکیه، بی­‌نا، 1305ق.
بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1405ق.
بغدادی، غانم بن محمد، مجمع الضمانات، قاهره، مطبعه الخیریه، 1308ق.
بهرامی احمدی، حمید، ضمان قهری، مسئولیت مدنی، تهران، دانشگاه امام صادق، 1390ش.
بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الإقناع، بیروت، دارالفکر، 1403ق.
جزائرى مروج، سید محمدجعفر، هدی الطالب الی شرح المکاسب، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، 1428ق.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر، حقوق اموال، تهران، گنج دانش، 1373ش.
حاجی عزیزی، بیژن؛ غلامی، نگین، «جایگاه فرض سببیت در مسؤولیت مدنی»، مجله پژوهشهای حقوق تطبیقی، دوره 17، شماره 2، 1392ش.
حسینی عاملی، سید محمدجواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
حکیم، سید محسن، مستمسک العروة الوثقی، نجف، مطبعه الآداب، 1391ق.
خطیب شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، بیروت، مطبعه الحلبی، 1377ق.
خمینی، سید روح‌الله، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421ق.
خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الفقاهة، قم، مؤسسه انصاریان، بی­‌تا.
دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
دهخدا، علی­‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، 1337ش.
زحیلی، وهبه، الفقه الإسلامی و ادلته، دمشق، دارالفکر، 1409ق.
زرقاء، مصطفی احمد، المدخل الفقهی العام، دمشق، دارالقلم، 1418ق.
همو، شرح القواعد الفقهیه، دمشق، دارالقلم، 1409ق.
زرکشی، محمد بن عبدالله، المنثور فی القواعد، کویت، وزارة الأوقاف و الشؤون الإسلامیة، 1405ق.
ژوردن، پاتریس، اصول مسئولیت مدنی، ترجمه مجید ادیب، تهران، میزان، 1386ش.
سراج، محمد احمد، ضمان العدوان فی الفقه الاسلامی، بیروت، المؤسسه الجامعیه للدراسات و النشر، 1414ق.
سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، مطبعه السعاده، 1324ق.
سنهوری، عبدالرزاق احمد، مصادر الحق فی الفقه الاسلامی، بیروت، منشورات الحلبی الحقوقیه، 1998م.
شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة، تهران، یلدا، 1374ش.
شهید ثانی، زین‌­الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، بی­‌تا.
صفایی، سید حسین؛ رحیمی، حبیب­‌الله، مسئولیت مدنی، تهران، سمت، 1389ش.
طباطبایی، سید علی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی بیان الأحکام بالدلائل، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، چاپخانه حیدری، بی­‌تا.
عمید زنجانی، عباسعلی، موجبات ضمان، تهران، میزان، 1382ش.
غروی اصفهانی، محمدحسین، حاشیه کتاب المکاسب، قم، مطبعه العلمیه، 1418ق.
کاتوزیان، ناصر، الزامهای خارج از قرارداد (ضمان قهری)، تهران، دانشگاه تهران، 1387ش.
همو، «تحول مفهوم تقصیر در حقوق مسؤولیت مدنی»، مجله حقوق، دوره 39، شماره 1، 1388ش.
کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، قاهره، مطبعه الجمالیه، 1328ق.
گرجی، ابوالقاسم، مقالات حقوقی، تهران، دانشگاه تهران، 1369ش.
ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الإمام الشافعی و هو شرح مختصر المزنی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1414ق.
محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، مصر، بی­‌نا، 1326ق.
مزنی، اسماعیل بن یحیی، مختصر المزنی، بیروت، دارالمعرفة، 1410ق.
مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیه، قم، مدرسه امام على بن ابى­‌طالب، 1411ق.
موسوی بجنوردی، سید محمدحسن، القواعد الفقهیة، نجف، مطبعه الآداب، 1391ق.
نائینی، محمدحسین، منیه الطالب فی حاشیه المکاسب، تهران، المکتبه المحمدیه، 1373ق.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1367ش.