بررسی حدود مصلحت در حریم خصوصی در تعارض با مصالح اجتماعی با رویکردی بر مبانی فقه اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه مذاهب اسلامی

چکیده

دو خصلت «تنهایی‌دوستی» و «معاشرت‌جویی» در نهاد انسان با وجود اختلاف با یکدیگر، پیوندی عمیق نیز دارند. از یک سو ویژگی تنهایی‌دوستی فرد را به استقلال فردی می‌کشاند؛ به‌طوری که هیچ تعرضی را از سوی جامعه به این خاستگاه درونی نمی‌پذیرد و از سوی دیگر، میل فطری به برقراری رابطه اجتماعی، وی را به ارتباط با دیگران وادار می‌کند. تعامل بین این دو ویژگی فطری انسانی، با ملاک مصلحت به عنوان خاستگاه مشروعیت گزاره‌های فقهی، قابلیت شکل‌پذیری یافته، در عرصه‌های زندگی، بنا بر مقتضیات زمانی و مکانی، جلوه‌های گوناگونی می‌یابد. در این میان، دغدغه حمایت از حریم خصوصی به عنوان یکی از مهم‌ترین مطلوبیتهای بشر، از قدمتی تاریخی برخوردار است و فقه اسلامی با مبانی محکم از جمله حامیان متقدم این حق اساسی است و در قالب مصادیقی همچون منع تجسس و تفتیش، منع آزاررسانی به دیگران و... بر آن تأکید کرده است. بر این اساس، مادام که ضرورت مبرم اجتماعی ایجاب نکند، مصلحت آن است که از افشای امور خصوصی افراد اجتناب شود. در کشاکش این مصلحت با مصلحت اجتماعی، عقلانیت کلان‌نگر و عدالت‌محور دینی، در پاره‌ای موارد با انگیزه‌هایی همچون حفظ امنیت و منافع ملی و حکومتی، حفظ حوزه اخلاق اجتماعی، حفظ حقوق کار و حفظ بهداشت عمومی، با تکیه بر برخی مستندات نظیر تقدیم اهم بر مهم، جلوگیری از اختلال نظام و حفظ دین، از طریق سازوکارهایی جدی حدود و ثغوری را برای مصلحت فردی تعیین کرده است و دفاع از حوزه عمومی و تقدم مصلحت جمعی را بر مبانی فقهی پشتیبان حریم خصوصی همچون سلطه، عدم ولایت، رازداری، ممنوعیت تجسس و مواردی نظیر امر حسبه مقدم داشته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Study of the Limitations of Expediency in private Domain in Contrast to Social Interests with an Approach to the Foundations of Islamic Jurisprudence

نویسنده [English]

  • Eftekhar Daneshpoor
Assistant Professor of Islamic Schools University
چکیده [English]

The qualities of loving loneliness and sociability in human nature have a deep relationship with each other despite their dichotomy. On the one hand, loving loneliness causes individual independence in a way that one does not accept any violation of community to this internal origin. On the other hand, innate tendency to make social relationship with others forces him to socialize with them. The interaction between these two human natural characteristics with expediency as the source of legitimacy of jurisprudential propositions has acquired realization finding different manifestations in various fields of life according to time and place requirements. Among all other things, the concern of protecting privacy as one of the most important desirable objects of human being has a historical background. Islamic jurisprudence with its substantial foundations is one of the protectors of this fundamental right, and has emphasized it through instances such as ban of inquisition and search, ban of bothering others, etc. Accordingly as long as there is no pressing social need, it is expedient not to reveal people's personal affairs. In the conflict between this interest with public interest, religious holistic and justice - oriented rationality imposes some limitations on individual interests in certain cases based on motivations such as maintaining security, national and governmental interests, social ethics, safeguarding labor law and public health via certain evidences such as the priority of more important things to less important ones, preventing disturbance in the entirety and rule of religion. This rationality prefers defending the public domain, and priority of social interests to jurisprudential foundations supporting privacy rights such as domination, lack of Guardianship, confidentiality, prohibition of inquisition and the things like probate (hisbah).

کلیدواژه‌ها [English]

  • مصلحت
  • حریم خصوصی
  • اماکن عمومی
  • مصلحت فردی
  • مصلحت جمعی
قرآن کریم.
آخوند خراسانی، محمدکاظم، کفایة الاصول، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، بی‌تا.
ابن­‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، مقدمه ابن­‌خلدون، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1993م.
ابن­‌قیم جوزیه، محمد بن ابی­‌بکر، الطرق الحکمیة، بیروت، دارالجیل، بی‌تا.
ابوالحسنی، سید رحیم، تحدید رفتار دولت، تهران، میزان، 1386ش.
ابوجیب، سعدی، القاموس الفقهی لغة و اصطلاحاً، دمشق، دارالفکر، 1408ق.
اسکندری، مصطفی، «ماهیت و اهمیت حریم خصوصی»، مجله حکومت اسلامی، شماره 4، زمستان 1389ش.
اصلانی، حمیدرضا، حقوق فناوری اطلاعات، تهران، میزان، 1384ش.
انصاری، باقر، «حریم خصوصی و حمایت از آن در حقوق اسلام، تطبیقی و ایران»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی (دانشگاه تهران)، شماره 66، زمستان 1383ش.
همو، حقوق حریم خصوصی، تهران، سمت، 1386ش.
انصاری، مرتضی بن محمدامین، المکاسب، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1424ق.
همو، فرائد الاصول، قم، مجمع الفکرالاسلامی، 1422ق.
انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، 1381ش.
بوطی، محمد سعید رمضان، ضوابط المصلحة فی الشریعة الاسلامیة، دمشق، دارالفکر، 2005م.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر، دانشنامه حقوقی، تهران، امیرکبیر، 1376ش.
جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه، تهران، رجاء، 1372ش.
حر­عاملی، محمد بن حسن، وسائل ­الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1415ق.
حسان، حسین حامد، حقوق الانسان فی الشریعة الاسلامیة، قاهره، مکتبة الشروق، 1428ق.
حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1415ق.
خرازی، محسن، «کاوشی در حکم فقهی تجسس»، مجله فقه اهل بیت، شماره 26، تابستان 1380ش.
خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، قم، اسماعیلیان، 1390ق.
همو، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1385ش.
همو، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1386ش.
دارینی، علی، «واپژوهی مصلحت و جایگاه فقهی آن»، مجله راهبرد، شماره 19، بهار 1380ش.
درینی، محمد فتحی، دراسات و بحوث فی الفکر الاسلامی المعاصر، بیروت، دارقتیبة، 1408ق.
دعموش عاملی، علی، دائرة المعارف اطلاعات و امنیت، ترجمه غلامحسین قاری مهیاری و رضا گرمابدری، تهران، دانشگاه امام حسین، 1382ش.
زحیلی، وهبه، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق، دارالفکر، 1995م.
زیدان، عبدالکریم، اصول الدعوة، تهران، احسان، 1380ش.
همو، حقوق و تکالیف زن در اسلام، ترجمه سهیلا رستمی، تهران، احسان، 1387ش.
همو، فرد و حکومت در شریعت اسلام، تهران، احسان، 1378ش.
سبحانی، جعفر، الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف، قم، مؤسسه امام صادق، 1381ش.
سروش محلاتی، محمد، «اصل عدم ولایت»، مجله علوم سیاسی، شماره 25، تابستان 1388ش.
سید ندا، عبدالعزیز بن فتحی، موسوعة الآداب الفقهیة المرتبة علی الحروف الهجائیة، ریاض، دارطیبه، 1428ق.
شاطبی، ابراهیم بن موسی، الموافقات، بیروت، المکتبة العصریة، 1423ق.
شریعتی، روح‌الله، قواعد فقه سیاسی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1387ش.
شوکانی، محمد بن علی، ارشاد الفحول، بیروت، دارالکلم الطیب، بی‌تا.
شهید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفوائد، قم، کتاب‌فروشی مفید، 1400ق.
صالحی، جواد، «حمایتهای کیفری از امنیت حریم خصوصی در پرتو حاکمیت قانون»، مجله حقوق جزا و جرم‌شناسی، شماره 2، پاییز و زمستان 1391ش.
طباطبایی، سیدمحمدحسین، بررسیهای اسلامی، قم، بوستان کتاب، 1388ش.
عبدالباقی، محمد فؤاد، اللؤلؤ و المرجان فیما اتفق علیه الشیخان البخاری و المسلم، قاهره، دارالحدیث، 1424ق.
عبدالسلام، عزالدین، قواعد الاحکام فی مصالح الآنام، قاهره، مکتبة الکلیات الازهریة، 1986م.
علی‌اکبری بابوکانی، احسان، تجسس از حریم خصوصی افراد، تهران، دانشگاه امام صادق، 1391ش.
علیدوست، ابوالقاسم، «امکان فهم مصالح و مفاسد مورد نظر شارع»، مجله فقه و حقوق، شماره 8، بهار 1385ش.
عمید زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی، تهران، امیرکبیر، 1384ش.
عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، تهران، امیرکبیر، 1363ش.
عوده، عبدالقادر، التشریع الجنائی الاسلامی، ترجمه قربان‌نیا و دیگران، تهران، جهاد دانشگاهی شهید بهشتی، 1372ش.
غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، ترجمه محمد خوارزمی، تهران، علمی و فرهنگی، 1376ش.
همو، المستصفی، بیروت، دارالارقم، بی‌تا.
فاضل مقداد (سیوری حلی)، مقداد بن عبدالله، نضد القواعد الفقهیة علی مذهب الامامیة، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1403ق.
فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، بی‌جا، دارالرضی، بی‌تا.
قرضاوی، یوسف، مدخل لدراسة الشریعة الاسلامیة، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1414ق.
کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم، حوزه علمیه قم، 1380ش.
ماوردی، علی بن محمد، آیین حکمرانی، ترجمه حسین صابری، تهران، علمی و فرهنگی، 1383ش.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1402ق.
محسنی، فرید، «تلاقی حریم شخصی و آزادی اطلاعات در حقوق ایران»، مجله دیدگاههای حقوق قضایی، شماره 36 و 37، پاییز و زمستان 1384ش.
همو، حریم خصوصی اطلاعات (مطالعه کیفری در حقوق ایران، ایالات متحده و فقه امامیه)، تهران، دانشگاه امام صادق، 1389ش.
محقق حلی، جعفر بن حسن، معارج الاصول، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، بی‌تا.
محقق داماد، سیدمصطفی، قواعد فقه، تهران، علوم اسلامی، 1406ق.
مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ریاض، بیت الافکار الدولیة، 1419ق.
مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1375ش.
مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1368ش.
مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، قم، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب، 1380ش.
همو، دائرة المعارف فقه مقارن، قم، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب، 1427ق.
منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة، قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، 1409ق.
همو، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه ابوالفضل شکوری، قم، تفکر، 1371ش.
همو، نظام الحکم فی الاسلام، قم، سرایی، 1380ش.
منصورنژاد، محمد، «نظام اسلامی و حریم خصوصی شهروندان»، مجله حکومت اسلامی، شماره 44، تابستان 1386ش.
موسوی بجنوردی، سیدحسن، منتهی الاصول، مؤسسه عروج، 1421ق.
موسی‌زاده، ابراهیم و فهیم مصطفی‌زاده، «نگاهی به مفهوم و مبانی حق بر حریم خصوصی در نظام حقوق عرفی»، مجله بررسی حقوق عمومی، سال اول، شماره 2، زمستان 1391ش.
میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، قوانین الاصول، تهران، مکتبة العلمیة الاسلامیة، 1378ش.
نائینی، محمدحسین، فوائد الاصول، قم، مکتبة المصطفوی، بی‌تا.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1407ق.
نقشبندی، سیدنوید، «نظریه حصر ضروریات در مقاصد خمسه»، مجله مقالات و بررسیها، شماره 85، پاییز 1386ش.
نوبهار، رحیم، حمایتهای کیفری از حوزه‌های عمومی و خصوصی، تهران، جنگل، 1378ش.
نووی، یحیی بن شرف، شرح ریاض الصالحین من کلام سید المرسلین، بیروت، المکتبة العصریة، 1425ق.
هاشمی، سیدحسین، مجمع تشخیص مصلحت نظام (تحلیل مبانی فقهی و حقوقی)، قم، مرکز مطالعات و پژوهشهای فرهنگی حوزه علمیه قم، 1381ش.
یوسف، محمدسید، منهج القرآن الکریم فی اصلاح المجتمع، قاهره، دارالسلام، 1422ق.