محدوده تسعیر در فقه مذاهب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار دانشگاه قرآن و حدیث تهران

چکیده

تسعیر در فقه به معنای قیمت‌گذاری کالا یا خدمات توسط حاکم یا نماینده او و اجبار بر معامله بر اساس آن قیمت است. در شرایط عادی و بدون وجود احتکار و اجحاف، به اجماع فقهای امامیه و مشهورِ فقهای اهل سنت، تسعیر حرام است؛ در مواردی نیز ازجمله هنگام نیاز مردم به کالا و خدمات و صنعتی خاص، انحصار تولید یا فروش کالا، احتکار کالا، اجحاف و تفاوت فاحش در قیمت، تسعیر جایز شمرده شده است. در مواردی که تسعیر جایز است، این سؤال مطرح می‌شود که چه کالاهایی را می‌توان تسعیر کرد؟ در این مقاله برای پاسخ به این سؤال به بررسی نظرات فقهای اسلامی پرداخته شده است. برخی فقهای اهل سنت تسعیر را فقط در مورد غذای انسان و حیوان جایز دانسته‌اند. گروهی نیز فقط در مورد اجناس مکیل و موزون قائل به جواز تسعیر شده‌اند. برخی نیز تسعیر را شامل تمامی کالاهای مورد نیاز جامعه دانسته‌اند. در این پژوهش با توجه به اطلاق ادله عدالت و منع ظلم، امر به‌ معروف و نهی ‌از منکر و قاعده «لاضرر» و «لاحرج» و ضعف ادله مربوط به تحدید تسعیر به موارد خاص، این نتیجه گرفته شده که جواز تسعیر شامل تمام کالاها و اموال ضروری و مورد نیاز مردم است؛ یعنی کالاهایی که کمبود یا گرانی آنها موجب ضرر و عسر و حرج عامه مردم می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Domain of Tas’ir (Price Determination) in Jurisprudence of Islamic Schools of Law

نویسنده [English]

  • Mahdi Rahbar
چکیده [English]

In Islamic jurisprudence, Tas’ir is defined as the pricing of goods or services by the ruler or his representative and determining that price as the basis of transactions. All Shi’ite and the majority of Sunni jurisprudents agree that Tas’ir is Haram (Forbidden) in normal conditions when there is no hoarding or surcharge. In cases of popular need for specific goods and services, monopoly on the production or sale of goods, hoarding goods, surcharge and gross difference in price, price determination is allowed. However, the question is what commodities are subject to pricing in permissible cases. The present study addresses the theories of Islamic jurisprudents to answer this question. Some Sunni jurisprudents permit price determination only in the case of food for humans and animals; some others in the case of quantifiable and weighable goods; and the rest in the case of all goods needed by the society. For observing justice and preventing oppression, enjoining good and forbidding wrong, and the principles of no harm (La darar) and no distress(La Haraj) and considering weak arguments for limiting price determination, the present study concludes that price determination includes all essential goods and commodities needed by people, that is, goods that cause harm or distress among the public when rare or expensive.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tas’ir
  • price determination
  • hoarding
  • expensiveness
  • harm
  • distress and constriction
  • surcharge
قرآن کریم.
ابن‌ادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، الحسبة فی الاسلام، قاهره، دارالزینی، بی‌تا.
ابن‌قدامه، عبدالله بن محمد، المغنی، بیروت، عبدالسلام محمدعلی شاهین، 1414ق.
ابن‌قیم جوزیه، محمد بن ابی‌بکر، الطرق الحکمیة فی السیاسة الشرعیة، بیروت، بیت الافکار الدولیة، 2005م.
اصفهانی، ابوالحسن، وسیلة النجاة، قم، مهر استوار، 1393ق.
انصاری، مرتضی بن محمدامین، المکاسب، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1378ش.
باجی، سلیمان بن ایوب، المنتقی، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، 2004م.
بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1363ش.
بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الاقناع، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418ق.
حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل‌البیت لاحیاء التراث، 1409ق.
حصکفی، محمد بن علی، الدر المختار، هند، چاپ سنگی، 1223ق.
حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل‌البیت لاحیاء التراث، 1414ق.
همو، نهایة الاحکام فی معرفة الاحکام، قم، مهدی رجائی، 1410ق.
خمینی، سیدروح­ الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1379ش.
همو، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1379ش.
خمینی، سیدمصطفی، مستند تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1418ق.
دوری، قحطان عبدالرحمن، الاحتکار و آثاره فی الفقه الاسلامی، اردن، دارالفرقان، 1421ق.
زحیلی، وهبه، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق، دارالفکر، 1418ق.
سلار دیلمی، حمزة بن عبدالعزیز، المراسم العلویة فی الاحکام النبویة، قم، محسن حسینی امینی، 1414ق.
شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، قم، نشر مشهور، 1379ش.
شفیعی، سیدعلی، الاحتکار و ما یلحقه من الاحکام و الآثار، اهواز، خوزستان، 1419ق.
شمس‌الدین، محمدمهدی، الاحتکار فی الشریعة الاسلامیة، بیروت، المؤسسة الجامعیة، 1410ق.
شوکانی، محمد بن علی، نیل الأوطار، مصر، مطبعة مصطفی البابی الحلبی، بی‌تا.
طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة، 1387ق.
عفیفی، احمد مصطفی، الاحتکار، قاهره، مکتبة وهبه، 1424ق.
فاضل مقداد (سیوری حلی)، مقداد بن عبدالله، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، عبداللطیف حسینی کوه‌کمری، 1404ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش.
مجیلدی، احمد بن سعید، التیسیر فی احکام التسعیر، الجزائر، الشرکة الوطنیة، 1970م.
محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، عبدالحسین محمدعلی بقال، 1415ق.
محقق داماد، سیدمصطفی، تحلیل و بررسی احتکار از نظرگاه فقه اسلام، قم، اندیشه­ های نو در علوم اسلامی، 1362ش.
مغنیه، محمدجواد، فقه الامام الصادق، بیروت، دارالجواد، 1404ق.
مفید، محمد بن محمد، المقنعه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
الموسوعة الفقهیة الکویتیة، وزارة الاوقاف و الشؤون الاسلامیة، کویت، دارالسلاسل، 1425ق.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1404ق.
نووی، یحیی بن شرف، روضة الطالبین و عمدة المفتین، بیروت، المکتب الاسلامی، 1415ق.