نقدی بر ادله حلیت ربای تولیدی از دیدگاه فقه امامیه و اهل‌سنت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه قم

2 استادیار گروه فقه و حقوق اسلامی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

3 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه قم

4 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه سمنان

چکیده

یکی از چالشهای مورد ابتلای جوامع اسلامی امروزه در حوزه اقتصاد، مسئله ربای قرضی (وام) است. اصل حرمت ربا در میان تمام مسلمانان، مورد اتفاق بوده و بلکه از ضروریات دین به‌­شمار می­‌آید و مشهور فقیهان با استناد به آیات و روایات تحریم ربا، ربای قرضی را به صورت مطلق حرام دانسته­‌اند و در مورد اقسام آن، تفصیلی مطرح نکرده‌اند اما از حدود یک قرن پیش، گروهی از اندیشمندان مسلمان با استناد به برخی ادله، ربای قرضی را از جهت غرض قرض­‌گیرنده و مصارف آن، به دو نوعِ ربای استهلاکی (مصرفی) و ربای انتاجی (تولیدی) تقسیم کرده‌اند و ربای مصرفی را مشمول ادله تحریم ربا دانسته و ربای تولیدی را تجویز نموده‌اند. بر این اساس، قرض ربوی اگر برای تولید، تجارت و امثال آن باشد، جایز بوده و حرام نیست. حاصل پژوهش نشان می­‌دهد که ادله تحریم ربا، هر دو نوع ربای قرضی را شامل می­‌شود و ادعای جواز ربا در ربای انتاجی، فاقد اعتبار است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Critique of the Validity of the Productive Usury’s Legitimacy from the Perspective of Imami and Sunni Jurisprudence

نویسندگان [English]

  • Mohammad Ali Raghebi 1
  • Reza Dehghan Nejad 2
  • Saber Fatehi 3
  • Zahra Akbarzadeh 4
  • Mohammad Asadi 3
1 Associate Professor at University of Qom
2 Assistant Professor at Azarbaijan Shahid Madani University
3 PhD student at University of Qom
4 PhD student at Semnan University
چکیده [English]

One of the challenges facing the current Islamic societies in the field of economy is the issue of usury in loans. The principle of illegitimacy of usury is a consensus among all Muslims and even it is considered to be one of the necessities of the religion. Invoking the verses and narratives relating to the prohibition of the usury, the most well-known Islamic jurists have regarded usury as absolutely forbidden. They did not elaborate on its types, however, since about a century ago, referring to some evidences, a group of Muslim thinkers have divided usury into two types namely the usury in consumption and usury in production and have declared the usury in consumption as forbidden and the usury in production as permissible. Accordingly, if the usury in loan is for production, trade and the like, is permissible and not forbidden. The findings of the research demonstrate that the reasons for prohibiting usury include both types of the usury in loan and the claim that usury is permissible in the productive usury is invalid.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Usury
  • Usury in Depreciation
  • Usury in Production
  • Usury in Loan
  • Usury in Consumption
قرآن کریم.
آمدی، علی بن ابی‌علی، الإحکام فی اصول الأحکام، بیروت، جمیلی، 1404ق.
ابن­‌حنبل، احمد بن محمد، مسند الإمام احمد بن حنبل، بیروت، عالم الکتب، 1419ق.
ابن­‌رشد، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1416ق.
ابن­‌سینا، ابوعلی، الاشارات و التنبیهات، تهران، دانشگاه تهران، 1339ش.
ابن­‌قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، قاهره، هجر، 1406ق.
احمدوند، معروف علی، «حکمت تحریم ربا در اندیشه فقهی استاد مطهری»، مجله کاوشی نو در فقه اسلامی، شماره 39، بهار 1383ش.
بدرالعینی، محمود بن احمد، البنایه شرح الهدایه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1420ق.
بدوی، ابراهیم، نظریه الربا المحرم فی الشریعه الاسلامیه، قاهره، المجلس الاعلی، 1383ق.
بروجردی، سید حسین، جامع احادیث الشیعه، قم، چاپخانه علمیه، 1410ق.
بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1424ق.
توفیق رضا، حسین، ربوات القرض و ربوات البیع، بی­‌جا، بی­‌نا، 1419ق.
جزیرى، عبدالرحمن؛ غروى، سید محمد؛ مازح، یاسر، الفقه على المذاهب الأربعة و مذهب أهل­‌البیت، بیروت، دارالثقلین، 1419ق.
جناتی، محمدابراهیم، منابع اجتهاد از دیدگاه مذاهب اسلامی، تهران، کیهان، 1375ش.
جوادی آملی، عبدالله، تسنیم؛ تفسیر قرآن کریم، قم، مرکز نشر اسراء، بی­‌تا.
جواهری، محمدتقی، غایه المأمول من علم الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1428ق.
حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت، 1409ق.
خرازی، محسن، البحوث الهامه فی المکاسب المحرمه، قم، در راه حق، بی­‌تا.
خطیب شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
خمینی، سید روح­‌الله، الاجتهاد و التقلید، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1426ق.
همو، تحریر الوسیله، دفتر انتشارات اسلامی، 1380ش.
همو، تنقیح الاصول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1418ق.
همو، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421ق.
خوانسارى، سید احمد، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1405ق.
خویی، سید ابوالقاسم، أجود التقریرات، قم، مطبعه العرفان، 1352ش.
رشید رضا، محمد، تفسیر المنار، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1423ق.
زرقاء، مصطفی احمد، المشکلات العصریه فی‌ میزان‌ الشریعه‌ الاسلامیه، بیروت، مجله البعث، 1388ق.
سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1405ق.
شعبان، زکی­‌الدین، اصول الفقه الاسلامی، بنغازی، جامعه قار یونس، 1995م.
شلتوت، محمود، الفتاوی، بیروت، دارالشروق، 1395ق.
شهید ثانی، زین‌­الدین بن علی، مسالک الأفهام الی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیه، 1413ق.
شوکانی، محمد بن علی، نیل الاوطار من احادیث سید الاخیار، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، بی­‌تا.
صانعی، یوسف، فقه و زندگی 1 (ربای تولیدی)، قم، میثم تمار، 1383ش.
صدر، سید محمدباقر، بحوث فی علم الاصول، قم، دائرةالمعارف فقه اسلامی، 1417ق.
طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1404ق.
طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1372ش.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، قاهره، دارالفکر، 1399ق.
طوسى، محمد بن ­حسن، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1390ق.
همو، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة، 1387ق.
عراقی، آقا ضیاء­الدین، تحریر الاصول، قم، نشر مهر، 1363ش.
همو، نهایه الافکار، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
عزیزی، محمد رامز عبدالفتاح، تحریم الربا فی الاسلام، عمان، دارالفرقان، 1424ق.
علی، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، دارالعلم، 1971م.
غزالی، محمد بن محمد، المستصفی من علم الأصول، مدینه، شرکه المدینه المنوره، 1413ق.
فاضل لنکرانی، محمد، إیضاح الکفایه، قم، نشر نوح، 1385ش.
فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، دارالهجرة، 1410ق.
فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه مرتضی، الوافی، اصفهان، مکتبة الامام أمیرالمؤمنین علی، 1406ق.
قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1412ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1388ش.
کیاهراسی، علی بن محمد، احکام القرآن. بیروت، دارالکتب العلمیه، 1405ق.
گلپایگانی، سید محمدرضا، مجمع المسائل، قم، دارالقرآن الکریم‌، 1409ق.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1404ق.
همو، بحار الأنوار، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1403ق.
محقق حلی، جعفر بن حسن، الرسائل التسع، قم، کتابخانه آیت­‌الله مرعشی نجفی، 1413ق.
محمدی کرجی، رضا، «نقد ربای تولیدی»، مجله فقه اهل­‌بیت، شماره 58، 1388ش.
محمدی، ابوالحسن، مبانی استنباط حقوق اسلامی، تهران، دانشگاه تهران، بی­‌تا.
محمودی، احمد، «حلیت ربای تولیدی و انتاجی در بوته نقد»، مجله فقه و حقوق اسلامی، شماره 8، بهار و تابستان 1393ش.
مدکور، محمد سلام، المدخل للفقه الاسلامی، قاهره، دارالکتب الحدیث، 1996م.
مروج، محمدجعفر، منتهی الدرایه فی توضیح الکفایه، بی­‌جا، دارالکتاب الجزائری، 1415ق.
مصری، رفیق یونس، ربا القروض و ادله تحریمه، دمشق، بی­‌نا، 1421ق.
همو، مصرف التنمیه الاسلامی او محاوله جدیده فی الربا و الفائده و البنک، بیروت، مؤسسه الرساله، 1407ق.
مطهری، مرتضی، سلسله یادداشتهای استاد، تهران، صدرا، 1364ش.
همو، مسئله ربا و بانک و بیمه، تهران، صدرا، 1380ش.
مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1375ش.
مکارم شیرازی، ناصر، بحوث فقهیه هامه، قم، مدرسه امام علی بن ابی­‌طالب، 1422ق.
همو، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1373ش.
همو، ربا و بانکداری اسلامی، قم، مدرسه امام علی بن ابی­‌طالب، 1380ش.
همو، انوار الأصول، قم، مدرسه امام علی بن ابی­‌طالب، 1428ق.
مودودی، ابوالاعلی، الربا، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1399ق.
موسوی بجنوردی، سید محمد، «مبحث ربا»، مجله متین، شماره 8، 1378ش.
موسوی همدانی، محمدباقر، ترجمه تفسیر المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1374ش.
موسویان، عباس، «ربا در قرضهای تولیدی و تجاری»، اقتصاد اسلامی‌، شماره 18، 1384ش.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1363ش.
نوری کرمانی، محمدامیر، موضوع­‌شناسی ربا و جایگاه آن در اقتصاد معاصر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1381ش.
نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت، 1408ق.
هاشمی شاهرودی، سید علی، دراسات فی علم الاصول، قم، مؤسسه دائره­‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت، 1419ق.