واکاوی فقهی حقوقی ادله قرآنی اضطرار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی جامعة المصطفی العالمیه

2 استاد گروه حقوق جزا و جرم شناسی دانشگاه قم

چکیده

اضطرار یکی از عناوین ثانویه و از قواعد مشهور فقهی است که در ابواب مختلف فقه و حقوق کاربرد دارد. فقها عمده بحث اضطرار را در کتاب اطعمه و اشربه مطرح کرده­‌اند و در کتاب حدود و قصاص، یا این بحث مطرح نشده و یا اجمالاً به آن اشاره کرده­‌اند و کمتر به ادله و مستندات آن به صورت متمرکز پرداخته­‌اند. با عنایت به اینکه بحث اضطرار، یک قاعده قرآنی و روایی است، لذا در این مقاله به صورت توصیفی ـ تحلیلی، ادله و مستندات قرآنی آن به صورت کامل و دقیق بحث و بررسی شده است. براساس آیات شریفه، اضطرار از علل موجهه جرم است و عملی که مضطر در حال اضطرار انجام می­‌دهد در صورتی که شرایط مذکور در آیات را داشته باشد، جرم نبوده تا از مجازات او صحبت شود؛ به نظر می­‌رسد با توجه به اطلاق ادله قرآنی، می­‌توان قائل شد که اضطرار در حدود و تعزیرات هم از علل موجهه است و فرد مضطر مجازات نمی­‌شود. در بحث قصاص هم در برخی از صور مثل جنایت بر عضو، اضطرار از علل موجهه است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Legal and Jurisprudential Exploration of the Quranic Arguments for Emergency

نویسندگان [English]

  • Seyed Rasoul Aghaei 1
  • Adel Sarikhani 2
1 Faculty member at Al-Mustafa International University
2 Professor at University of Qom
چکیده [English]

Emergency is a secondary title and it is one of the common jurisprudential rules used in different areas of jurisprudence and law. Jurists have mainly raised the issue of emergency in the field of foods and drinks and it has not been raised in the field of hodud and qisas and its arguments and reasons have not been addressed in a focused manner. Since emergency is a rule mentioned in the Holy Quran and narratives, in the present article, the Quranic arguments and evidences are fully and accurately discussed through a descriptive-analytical method. According to the Quranic verses, emergency is a justified reason for crime and the action conducted by someone in emergency is not seen as crime eligible for punishment provided that it enjoys mentioned conditions in Quranic verses. It seems that considering Quranic arguments, one can say that in hodud and canonical punishments, emergency is one of the justified reasons and the person in emergency is not punished. In qisas, also, emergency is seen as a justified reason in some cases such as crime against a body organ.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Emergency
  • Necessity
  • Justified Reasons of Crime
  • Punishment
  • the Holy Quran
قرآن کریم.
ابن­‌براج، عبدالعزیز بن نحریر، المهذب، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1406ق.
ابن­‌حزم، علی بن احمد، المحلی بالآثار، المکتب البخاری، بی­‌تا.
ابن­‌حمزه طوسی، محمد بن علی، الوسیلة الی نیل الفضیلة، قم، کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی، 1408ق.
ابن­‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر؛ دارصادر، 1414ق.
احمدی واستانی، عبدالغنی، «اضطرار»، کانون وکلا، زمستان 1351ش.
اردبیلی، محمدعلی، حقوق جزای عمومی، تهران، نشر میزان، 1394ش.
ایزدی­‌فرد، علی­‌اکبر؛ باقری، روح­‌الله، «اضطرار در امور کیفری موجهه یا رافع»، مجله دانشکده علوم انسانی دانشگاه سمنان، شماره 19، 1386ش.
باهری، محمد، نگرشی بر حقوق جزای عمومی، تهران، مجد، 1384ش.
بخاری، عبدالعزیز بن احمد، کشف الاسرار البزدوی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی­‌تا.
جوهرى، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دارالعلم للملایین، 1410ق.
حبیب­‌زاده، محمدجعفر، «اضطرار (ضرورت)»، مجله حقوقی دادگستری، دوره 60، شماره 15و16، 1375ش.
حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت، 1409ق.
حسینی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
حسینی، عمار عباس، حالة الضرورة و أثرها فی المسولیة الجنائیة، دراسة مقارنة، عراق، منشورات الحلبی الحقوقیه، 2011م.
حکیم، سید محسن، منهاج الصالحین (المحشی للحکیم)، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1410ق.
حلی، حسن بن یوسف، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
خطیب شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1377ق.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دمشق، دارالقلم؛ بیروت، الدار الشامیة، 1412ق.
زجاجی فرد، مجید، عامل اضطرار در فقه و حقوق موضوعه، تهران، مرسل، 1377ش.
زرقانی، سید محمد، شرح الزرقانی علی موطأ الامام مالک، بیروت، دارالفکر، 1355ق.
ساریخانی، عادل؛ قیاسی، جلال­‌الدین، مطالعه تطبیقی حقوق جزای عمومی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1395ش.
سبزواری، سید عبدالأعلی، جامع الاحکام الشرعیه، قم، مؤسسه المنار، بی­‌تا.
سبزواری، سید محمدباقر بن محمد، کفایة الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1423ق.
شافعی، محمد بن ادریس، الأم، بیروت، دارالمعرفه، بی­‌تا.
شمس ناتری، محمدابراهیم؛ عبدالله یار، سعید، حالت ضرورت و دفاع مشروع مطالعه تطبیقی؛ ادله، مبانی و شرایط، تهران، مجد، 1390ش.
شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
همو، القواعد و الفوائد، قم، کتابخانه مفید، بی‌­تا.
شهید ثانی، زین‌­الدین بن علی، مسالک الأفهام الی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیه، 1417ق.
طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة، بی­‌تا.
طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، کتابفروشی اسلام، بی­‌تا.
علی­‌آبادی، عبدالحسین، حقوق جنایی، تهران، گیتی، 1385ش.
عوده، عبدالقادر، التشریع الجنایی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1426ق.
غرناطی، محمد بن احمد، القوانین الفقهیه لابن الجزیء، تونس، الدارالعربیه للکتاب، 1982م.
فاضل مقداد (سیوری حلی)، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1425ق.
فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، دارالهجرة، 1410ق.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، دارالجیل، بی­‌تا.
قبله­‌ای، خلیل، قواعد فقه جزا، تهران، سمت، 1380ش.
قیاسی، جلال­‌الدین؛ قائم فرد، سید محسن، «بازشناسی دفاعیات کیفری اضطرار و اکراه در مصادیق مشتبه»، مجله پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، شماره 2، تابستان 1394ش.
گلدوزیان، ایرج، بایسته­‌های حقوق جزای عمومی، تهران، میزان، 1384ش.
محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، 1415ق.
محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه بخش جزایی، تهران، دفتر نشر علوم اسلامی، 1389ش.
معرفت، محمدهادی، تاریخ قرآن، تهران، سمت، 1382ش.
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تهران، المکتبة المرتضویة، بی‌تا.
همو، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1383ش.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، مشهد، مؤسسه آل البیت، 1415ق.
نوربها، رضا، زمینه حقوق جزای عمومی، تهران، کانون وکلای دادگستری، 1375ش.
هاشمی شاهرودی، سید محمود، معجم فقه الجواهر، قم، الغدیر، 1417ق.
همو، موسوعة الفقه الإسلامی طبقاً لمذهب اهل البیت، قم، مؤسسه دائرة­المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل­‌بیت، 1423ق.