تأثیر طلاق بر تنصیف مهر در فرض ابراء و هبه آن در فقه اسلامی و حقوق ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه حقوق دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشجوی دکتری حقوق خصوصی دانشگاه فردوسی مشهد

3 کارشناس ارشد فقه و حقوق اسلامی دانشگاه شهید مطهری

چکیده

تنصیف مهر در صورت طلاق قبل از مباشرت (مواقعه) از احکام مهم فقهی است که در ماده 1092 قانون مدنی ایران نیز انعکاس یافته است. حال یکی از مسائل مطرح این است که اگر زوجه قبل از طلاق، ذمه همسر خویش را نسبت به مهریه ابراء نموده یا مهریه را به زوج بخشیده باشد، آیا تکلیف به بازگرداندن بدل نیمی از مهریه را خواهد داشت یا خیر؟ این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی، دیدگاه فقه امامیه، فقه مذاهب اهل­‌سنت و حقوق ایران را در زمینه مسئله یادشده بررسی نموده است. نتایج پژوهش حکایت از این دارد که در فقه امامیه با توجه به روایات و سایر ادله، هبه و ابراء صورت­‌گرفته توسط زوجه موجب گردیده است تا استیفاء مهر توسط وی صادق باشد و در نتیجه در فرض طلاق قبل از مواقعه، تکلیف به بازگرداندن بدل نیمی از مهر به زوج بر عهده او باشد. مذهب حنبلی با این نظر موافق است، ولی مذهب مالکی، چنین تکلیفی را نمی­‌پذیرد. هر یک از مذاهب حنفی و شافعی نیز با تفصیل میان فروض مختلف در برخی موارد تکلیف یادشده را پذیرفته و در برخی موارد آن را نمی­‌پذیرند. از دیدگاه حقوق موضوعه ایران نیز به‌رغم اختلاف‌نظر، تنصیف مهر در مسئله مزبور، پذیرفتنی است؛ البته با توجه به قانون اساسی ایران و نیز برخی قوانین ازجمله قانون حمایت خانواده، اقلیتهای مذهبی در این خصوص تابع مذهب خویش هستند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Impact of Divorce on Halving the Marriage Portion in Case of Discharging (Ibra’) and Granting (Hibah) in Islamic Jurisprudence and Iranian Law

نویسندگان [English]

  • Seyed Mohammad Mahdi Qabuli Dorafshan 1
  • Mahdieh Latifzadeh 2
  • Seyedeh Zahra Shahrinezhad 3
1 Associate Professor at Ferdowsi University of Mashhad
2 PhD student at Ferdowsi University of Mashhad
3 M.A at Shahid Motahari University
چکیده [English]

Halving the marriage portion in the event of divorce before sexual intercourse is one of the important jurisprudential decrees also reflected in Article 1092 of the Iranian Civil Code. A question arises here: if the wife discharges her husband of the marriage portion or grants it to him before the divorce, would she have the obligation of returning the substitute for half of the marriage portion? This descriptive-analytic study has examined the viewpoints of Imami jurisprudence, Sunni jurisprudence, and Iranian law with regard to the abovementioned issue. The results of the research indicate that according to the traditions and other proofs in Imami jurisprudence that the granting and discharging made by the wife have led to her enforcement of marriage portion and consequently, in case of divorce before sexual intercourse, she is obliged to return the substitute for half of the marriage portion to her husband. Hanbali denomination agrees to the mentioned idea but Maliki denomination does not accept that obligation. Each of the Hanafi and Shafi‘i schools, with distinguishing between different cases, accept the above said in some cases and reject it in others. According to the Iranian law, despite the disagreements, dividing marriage portion into halves, in the above said case, is admissible; however, under the Iranian Constitution and some laws, including the Family Protection Act, the religious minorities are subject to their religion in this regard.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Halving the Marriage Portion
  • Divorce before Sexual Intercourse
  • Discharging the Specified Marriage Portion
  • Granting the Specified Marriage Portion
قرآن کریم.
آل کاشف الغطاء، محمدحسین، تحریر المجلة، قم، مؤسسه امام صادق، 1422ق‌.
ابن­‌ادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
ابن­‌جزی، محمد بن احمد، القوانین الفقهیة فی تلخیص مذهب المالکیة، بی­‌جا، مطبعۀ النهضة نباس، بی‌تا.
ابن­‌حاجب، عثمان بن عمر، جامع الأمهات، دمشق ـ بیروت، الیمامة، 1421ق.
ابن­‌زهره حلبی، حمزة بن علی، غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، قم، مؤسسه امام صادق، 1375ش.
ابن­‌عادل، عمر بن علی، اللباب فی علوم الکتاب، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1419ق.
ابن­‌مازه، محمود بن احمد، المحیط البرهانی فی الفقه النعمانی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1424ق.
ابن­‌المحاملی، احمد بن محمد، اللباب فی الفقه الشافعی، مدینه، دارالبخارى، 1416ق.
ابن­‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر؛ دارصادر، 1414ق.
احدی، سیف­‌الله؛ فخلعی، محمدتقی؛ حائری، محمدحسن، «تأملی در تسلیم مهر به مجرد وقوع عقد در نکاح دائم»، مجله پژوهشهای فقهی، شماره 4، 1394ش.
همو، «سبب حصول مالکیت زوجه بر مهر»، مجله فقه و حقوق خانواده، شماره 65، 1395ش.
اشتهاردى‌، على‌پناه، مجموعة فتاوى ابن­‌جنید‌، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1416ق‌.
امامی، سید حسن، حقوق مدنی، تهران، اسلامیه، بی‌تا.
بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1405ق.
بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الإقناع، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
بیهقی کیدری، محمد بن حسین، إصباح الشیعة بمصباح الشریعة، قم، مؤسسه امام صادق، 1374ش.
بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1424ق.
ترحینی عاملى، سید محمدحسن، الزبدة الفقهیة فی شرح الروضة البهیة، قم، دارالفقه، 1427ق.
تنوخی، قاسم بن عیسی، شرح ابن­‌ناجی التنوخی على متن الرسالة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1428ق.
جزیرى، عبدالرحمن؛ غروى، سید محمد؛ مازح، یاسر، الفقه على المذاهب الأربعة و مذهب أهل­‌البیت، بیروت، دارالثقلین، 1419ق.
جصاص، احمد بن علی، أحکام القرآن، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1415ق.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر، حقوق خانواده، تهران، گنج دانش، 1386ش.
همو، مجموعه محشی قانون مدنی، تهران، گنج دانش، 1397ش.
حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، 1409ق.
حسینی روحانی، سید محمدصادق، فقه الصادق، قم، مؤسسه دارالکتاب، 1412ق.
حکیم، سید محسن، منهاج الصالحین، بیروت، دارالتعارف، 1410ق.
حلی، حسن بن یوسف، تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1411ق.
همو، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
خرشی، محمد بن عبدالله، شرح مختصر خلیل، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
خطیب شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج إلی معرفة معانی ألفاظ المنهاج، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.
خلاف، عبدالوهاب، أحکام الأحوال الشخصیة فی الشریعة الإسلامیة، قاهره، دارالکتب المصریة، 1357ق.
خمینی، سید روح­‌الله، تحریر الوسیلة، قم، دارالعلم، بی‌تا.
دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر، بیروت، دار‌الفکر، بی‌تا.
دیانی، عبدالرسول، حقوق خانواده ـ ازدواج و انحلال آن، تهران، امید دانش، 1379ش.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دمشق، دارالقلم؛ بیروت، الدار الشامیة، 1412ق.
راوندی، سعید بن هبة­الله، فقه القرآن فی شرح آیات الأحکام، قم، کتابخانه آیة‌الله مرعشی نجفی، 1405ق.
رجراجی، ابوالحسن، مناهج التحصیل و نتائج لطائف التأویل فی شرح المدونة و حل مشکلاتها، بیروت، دار ابن­‌حزم، 1428ق.
روشن، محمد، حقوق خانواده، تهران، جنگل، 1390ش.
زحیلی، وهبه، الفقه الإسلامی و أدلته، دمشق، دارالفکر، بی­‌تا.
زرقانی، محمد بن عبدالباقی، شرح الزرقانی على مختصر خلیل، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1422ق.
سبزواری، محمدباقر بن محمدمؤمن، کفایة الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1423ق.
شبیری زنجانی، سید موسى، کتاب نکاح‌، قم، مؤسسه پژوهشى رأى‌پرداز، 1419ق.
شمس­‌الدین، محمدجعفر، نکاح و طلاق در مذاهب پنج‌گانه اسلامی، ترجمه سید محمدرضا واحدی، تهران، خرسندی، 1391ش.
شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة، بیروت، دارالتراث، 1410ق.
همو، غایة المراد فی شرح نکت الإرشاد، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1414ق.
شهید ثانی، زین‌­الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، کتابفروشی داوری، 1410ق.
همو، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1413ق.
‌شوشترى، محمدتقی، النجعة فی شرح اللمعة، ‌تهران، صدوق، ‌1406ق.
شیرازی، ابراهیم بن علی، المهذب فی فقه الإمام الشافعی، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی­‌تا.
شیروی، عبدالحسین، حقوق خانواده، تهران، سمت، 1395ش.
صفایی، سید حسین؛ امامی، اسدالله، مختصر حقوق خانواده، تهران، میزان، 1397ش.
صفوی، سید محمدرضا، ترجمه قرآن بر اساس المیزان، قم، آبنوس، 1388ش.
طاهرى، حبیب­‌الله، حقوق مدنى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1418ق.
طباطبایی، سید علی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، 1418ق.
طبرسى، فضل بن حسن، المؤتلف من المختلف بین أئمة السلف، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، 1410ق.
طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، کتابفروشی مرتضوى‌، 1416ق.
طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407ق.
همو، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1387ق.
عاصمی، عبدالرحمن بن محمد، حاشیة الروض المربع شرح زاد المستقنع، بی‌جا، بی‌نا، 1397ق.
علیمرادی، امان­‌الله؛ محسنی دهکلانی، محمد، «تنصیف مهریه در موت زوج قبل از آمیزش» مجله فقه و اصول، شماره 83، 1388ش.
فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416ق.
فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1420ق.
فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، دارالهجرة، 1410ق.
فیاض، محمداسحاق، منهاج الصالحین، قم، دفتر شیخ محمداسحاق فیاض، بی­‌تا.
قبولی درافشان، سید محمدمهدی؛ محسنی، سعید، «جایگاه عدالت در قواعد فقهی و حقوقی»، مجموعه مقالات همایش ملی عدالت و سیاست، 1389ش.
قرشی، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1412ق.
قزوینی، ابراهیم، بررسی فقهی و حقوقی حقوق خانواده، تهران، راه نوین، 1390ش.
کاتوزیان، ناصر، حقوق خانواده، تهران، میزان، 1398ش.
کاوندی، حجت­الله، احکام حقوقی خانواده، قم، زمزم هدایت، 1392ش.
لطفی، اسدالله، حقوق خانواده، تهران، خرسندی، 1388ش.
مالک بن انس، المدونة الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.
مجموعة من المؤلفین، فتاوى الشبکة الإسلامیة، بی‌جا، بی‌نا، 1430ق.
محقق داماد، سید مصطفى، بررسی فقهی حقوق خانواده: نکاح و انحلال آن، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1387ش.
مشکینی، علی، ترجمه قرآن کریم، قم، الهادی، 1381ش.
مفید، محمد بن محمد، المسائل الصاغانیة، قم، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413ق‌.
مقدسی، عبدالرحمن بن محمد، الشرح الکبیر، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
مکارم شیرازی، ناصر، کتاب النکاح‌، قم‌، مدرسه امام على بن ابى­‌طالب، 1424ق.
موسوی گلپایگانی، سید محمدرضا، هدایة العباد، قم، دارالقرآن الکریم، 1413ق.
میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، جامع الشتات فی أجوبة السؤالات، تهران، کیهان، 1413ق.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1404ق.
وزیری فرد، سید محمدجواد؛ موسیوند، فاطمه، «نگاهی به مهر و تنصیف آن از منظر فقه و حقوق»، مجله پژوهشهای فقهی، شماره 4، 1392ش.
هاشمی رفسنجانی، اکبر، فرهنگ قرآن، کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم، قم، مؤسسه بوستان کتاب، 1383ش.
هاشمى شاهرودى، سید محمود، موسوعة الفقه الإسلامی طبقاً لمذهب اهل البیت، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل­‌بیت، 1423ق.