چیستی و برایند رابطه عرف و سیره عقلا از دیدگاه مذاهب امامیه و اهل‌سنت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه مذاهب فقهی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم

2 دکترای مطالعات تطبیقی مذاهب فقهی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم

چکیده

نقش­‌آفرینی مؤثر عرف و سیره عقلایی، در عرصه­‌های مختلف علمی و فرایند کاوشهای فقهی و حقوقی، بر کسی پوشیده نیست و همواره پژوهشگران فقهی مذاهب اسلامی، عرف و سیره عقلایی را عنصر مهم، گره­‌گشا و راهکار نهایی شمرده­‌اند. اما اینکه عرف در اصطلاح اهل­‌سنت و سیره عقلا در امامیه، از چه رابطه­‌ای برخوردار است، تعاریف ارائه­‌شده و شواهد فراوان، حاکی از اتحاد مفهومی «عرف عام»، و «سیره عقلا» است. یافته­‌های تحقیق با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی نشان داد که از زمان محقق­ حلی بدین­‌سو، سیره عقلا یا بنای عقلا یا سنت عقلایی با مفهوم خاصتر از عرف عام، جایگزین اصطلاح عرف شد. هر چند که عرف دارای گونه­‌های مختلفی است، ولی عرف صحیح و همسو با ادله شرع و واجد شرایط، همواره مورد توجه پژوهشگران فقه بوده است و نقش آن به عنوان ابزار شناخت، کشف مقاصد و تصمیم­‌گیری درست در عرصه­‌های مختلف فقهی فاقد نص، مورد توافق اهل­‌سنت و امامیه است و کارآمدی آن به عنوان دلیل مستقل، به­‌جز امور ارتکازی فراگیر، نه­‌تنها در امامیه که در اهل­‌سنت نیز قابل اثبات نیست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Nature and Consequence of the Relationship of Custom and Conduct of the Wise from the Viewpoint of Imamiyyah and Sunni Denominations

نویسندگان [English]

  • Seyed Abolhasan Navvab 1
  • Asadullah Rezaei 2
1 Associate Professor at University of Religions and Denominations, Qom
2 PhD at University of Religions and Denominations, Qom
چکیده [English]

The role of “custom” and “conduct of the wise”, in different fields of knowledge and the process of jurisprudential and legal studies is not unclear for anyone, and jurisprudential scholars of Islamic denominations have always considered custom and conduct of the wise as an important and instructive element and the final solution. However, about the relationship between “custom” in Sunni terms and “conduct of the wise” in Imami terms, the provided definitions and evidences indicate the conceptual unity of “custom” and “conduct of the wise”. Findings of the research with a descriptive-analytical approach showed that since the time of Muhaqqiq Hilli, the “conduct of the wise”, “foundation of the wise” or “rational tradition” with a more specific meaning than “common custom”, has replaced the term “custom”. Although there are different types of custom, but correct and consistent custom has always been considered by scholars of jurisprudence and its role as a tool to identify, discover intentions and make the right decision in various fields of jurisprudence without a text is agreed upon by the Sunnis and the Imamis, and its effectiveness as an independent argument, except for matters of comprehensive association, is not only proven for the Imamis, but also for the Sunnis.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Custom
  • Custom theory
  • Discovery of shari'a
قرآن کریم.
آخوند خراسانی، محمدکاظم، کفایة الأصول، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، 1409ق.
آل­‌شیخ راضی، محمدطاهر، بدایة الوصول فی شرح کفایة الأصول، قم، دارالهدی، 1426ق.
آل کاشف الغطاء، محمدحسین، تحریر المجلة، نجف، المکتبة المرتضویة، 1359ق.
ابن­‌اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، بیروت، المکتبة العلمیة، بی­‌تا.
ابن­‌براج، عبدالعزیز بن نحریر، المهذب، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1406ق.
همو، جواهر الفقه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1411ق.
ابن­‌حنبل، احمد بن محمد، مسند الإمام احمد بن حنبل، بیروت، عالم الکتب، 1419ق.
ابن­‌فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغة، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1404ق.
ابن­‌نجیم مصری، زین­‌الدین بن ابراهیم، الأشباه و النظائر علی مذهب أبی‌حنیفة النعمان، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1419ق.
ابوزهره، محمد، أصول الفقه، قاهره، دارالفکر العربی، 1997م.
ابوسنه، احمد فهمی، العرف و العادة فی رأی الفقهاء عرض نظریة فی التشریع الإسلامی، مصر، دارالبصائر، 1425ق.
اتاسی، محمد خالد، شرح المجلة، پاکستان، المکتبة الحبیبیة، بی­‌تا.
انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب المکاسب، قم، مؤسسه دارالکتاب، 1410ق.
همو، کتاب المکاسب، قم، باقری، 1415ق.
همو، مطارح الأنظار، قم، مجمع الفکر الإسلامی، 1383ش.
ایروانی، باقر، کفایة الأصول فی أسلوبها الثانی، نجف، مؤسسة إحیاء التراث الشیعی، 1429ق.
بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1405ق.
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دار ابن­‌کثیر، 1407ق.
بدران، ابوالعینین، تاریخ الفقه الإسلامی و نظریة الملکیة و العقود، بیروت، دارالنهضة العربیة، بی­‌تا.
بدری، تحسین، معجم مفردات أصول الفقه المقارن، تهران، المشرق للثقافة و النشر، 1428ق.
جرجس، جرجس، معجم المصطلحات الفقهیة و القانونیة، بیروت، الشرکة العالمیة للکتاب، 1996م.
جصاص، احمد بن علی، الفصول فی الأصول، کویت، وزارة الأوقاف و الشؤون الإسلامیة، 1408ق.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1411ق.
حسنی، سید حمیدرضا؛ علی­‌پور، مهدی، جایگاه­‌شناسی علم اصول: گامی به سوی تحول، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، 1385ش.
حسینی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
حسینی شیرازی، سید صادق، بیان الأصول، قم، دارالأنصار، 1427ق.
حسینی، محمد، معجم المصطلحات الأصولیة، بیروت، مؤسسة العارف، 1415ق.
حکیم، سید محمدسعید، المحکم فی أصول الفقه، قم، مؤسسة المنار، 1414ق.
حکیم، سید محمدکاظم، المدخل إلی علم الأصول: دروس فی مبادی علم الأصول، قم، دارالفقه، 1421ق.
حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1414ق.
خضیری، ابراهیم بن صالح، أحکام المساجد فی الشریعة الإسلامیة، عربستان، وزارة الشؤون الإسلامیة و الأوقاف و الدعوة و الإرشاد، 1419ق.
خلاف، عبدالوهاب، علم أصول الفقه، قاهره، مکتبة الدعوة، بی­‌تا.
خمینی، سید روح‌الله، الاجتهاد و التقلید، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1426ق.
همو، أنوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1415ق.
خمینی، سید مصطفی، تحریرات فی الأصول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1418ق.
دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر، بیروت، دار‌الفکر، بی‌تا.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، قم، ذوی القربی، 1425ق.
رجبی، حسین، «کاربرد عرف در استنباط»، مجله کیهان اندیشه، شماره 48، 1372ش.
رشتی، میرزا حبیب­‌الله، کتاب الاجاره، بی‌جا، بی‌نا، 1311ق.
زرقاء، مصطفی احمد، الفقه الإسلامی فی ثوبه الجدید، دمشق، مطبعة طربین، 1387ق.
زیدان، عبدالکریم، نظام القضاء فی ­الشریعة الإسلامیة، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1419ق.
سبزواری، محمدباقر بن محمدمؤمن، ذخیرة المعاد فی شرح الإرشاد، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، بی­‌تا.
شاد، محمد پادشاه، فرهنگ جامع فارسی (آنندراج)، تهران، کتاب­فروشی خیام، 1363ش.
شریف مرتضی، علی بن حسین، رسائل الشریف المرتضی، قم، دارالقرآن الکریم، 1405ق.
شریعتی، مهدی، بررسی مصادر و منابع فقه فریقین، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1380ش.
شلبی، محمد مصطفی، أحکام الأسرة فی الإسلام: دراسة مقارنة بین فقه المذاهب السنیة و المذهب الجعفری و القانون، بیروت، دارالنهضة العربیة، 1397ق.
شوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، بیروت، دارالمعرفة، بی­‌تا.
شهید ثانی، زین‌­الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1413ق.
شیبانی، محمد بن حسن، الأصل، بیروت، دار ابن­‌حزم، 1433ق.
شیروانی، علی، تحریر اصول فقه، قم، دارالعلم، 1385ش.
صابری، حسین، عقل و استنباط فقهی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1381ش.
صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، بیروت، عالم الکتب، 1414ق.
صدر، سید محمدباقر، بحوث فی علم الأصول، قم، دائرة معارف الفقه الإسلامی طبقاً لمذهب أهل البیت، 1417ق.
همو، مباحث الأصول، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1408ق.
همو، المعالم الجدیدة للإصول، قم، کنگره شهید صدر، 1379ش.
طبری، محمد بن جریر، تهذیب الآثار، دمشق، دارالمأمون، 1416ق.
طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1387ق.
طوفی، سلیمان بن عبدالقوی، شرح مختصر الروضة، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1407ق.
عاملی، یاسین عیسی، الإصطلاحات الفقهیة فی الرسائل العملیة، بیروت، دارالبلاغة، 1413ق.
عبدالعزیز، امیر، أصول الفقه الإسلامی، قاهره، دارالسلام، 1418ق.
عبدالمنعم، محمود عبدالرحمن، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة، قاهرة، دارالفضیلة، 1419ق.
عراقی، ضیاء­الدین، الاجتهاد و التقلید، قم، نوید اسلام، 1388ش.
علوانی، رقیه طه جابر، أثر العرف فی فهم النصوص (قضایا المرأة أنموذجاً)، بیروت، دارالفکر، 1424ق.
علیدوست، ابوالقاسم، فقه و عرف، قم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1388ش.
عمید زنجانی، عباسعلی، فقه سیاسی، تهران، امیرکبیر، 1421ق.
فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، دارالهجرة، 1410ق.
فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، دارالهجرة، 1414ق.
فیض، علیرضا، «ارتکازات عرفی»، مجله فقه و مبانی حقوق، شماره 1، 1384ش.
همو، الفقه و الإجتهاد عناصر التأصیل و التجدید و المعاصرة، ترجمه حسین صافی، بیروت، مرکز الحضارة لتنمیة الفکر الإسلامی، 2007م.
همو، ویژگیهای اجتهاد و فقه پویا، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1382ش.
قرافی، احمد بن ادریس، الذخیرة، بیروت، دارالغرب الإسلامی، 1994م.
قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1965م.
کرباسی، محمدابراهیم، اشارات الاصول، بی­‌جا، مؤلف، بی­‌تا.
محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تهران، استقلال، 1409ق.
محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1406ق.
محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، 1414ق.
محمصانی، صبحی رجب، فلسفة التشریع فی الإسلام، بیروت، دارالعلم للملایین، 1980م.
مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368ش.
مغنیه، محمدجواد، فقه الإمام الصادق، قم، مؤسسه انصاریان، 1421ق.
همو، علم أصول الفقه فی ثوبه الجدید، قم، دارالکتاب الإسلامی، 1411ق.
مفید، محمد بن محمد، رسالة فی المهر، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413ق.
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1362ش.
مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، قم، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب، 1370ش.
منتظری، حسینعلی، سیره عقلا و عرف در اجتهاد، قم، سرایی، 1408ق.
نائینی، محمدحسین، فوائد الأصول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1376ش.
نراقی، احمد بن محمدمهدی، الحاشیة علی الروضة البهیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1425ق.
نمری، یوسف بن عبدالله، الإستذکار الجامع لمذاهب فقهاء الأمصار، قاهره، دارالوعی، 1414ق.