جستاری نقادانه پیرامون مالیت مورد معامله از منظر فقه مذاهب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

استادیار گروه حقوق دانشگاه گیلان

چکیده

مالیت­‌داشتن مورد معامله از جمله موضوعات مهم در حقوق قراردادهاست. تحلیل این مفهوم، معیار شناسایی آن و ضمانت اجرای تخلف از آن، در فقه امامیه و اهل­‌سنت محل تضارب آراست. نوشتار حاضر به­‌طور مشخص در پی پاسخ به این پرسش است که «اثر وضعی» مالیت­‌نداشتن مورد معامله چیست؟ آیا قرارداد مزبور باطل است؟ با وجود بداهت ظاهری پاسخ و هم­چنین نظر مشهور فقهای امامیه و اهل­‌سنت بر بطلان این معاملات، تحقیق نشان می­‌دهد از نظر فقهی نمی­‌توان عدم مالیت مشروع مورد معامله را موجب بطلان قرارداد دانست؛ زیرا اولاً معیار شناسایی مالیت مورد معامله، منفعت­‌داشتن شیء مدنظر است و ضرورتی در مطلق­‌بودن و هم­چنین شرعی­‌بودن این منفعت نیست؛ به بیان دیگر، منفعت می­‌تواند موقتی و عرفی باشد؛ از این‌رو مواردی که از نظر شرعی فاقد مالیت محسوب می­‌شوند را می­‌توان واجد مالیت دانست. ثانیاً واکاوی روایات وارده در خصوص اموالی که مطابق نظر مشهور فقها فاقد مالیت است، حکایت از آن دارد که این روایات توان اثبات بطلان قراردادهای مورد بحث را ندارند. برخی از این روایات صرفاً بر حکم تکلیفی حرمت دلالت داشته و برخی نیز اثر وضعی صحت را پذیرفته­‌اند. در این میان، تنها عده قلیلی از روایات حکایت از بطلان قرارداد دارند. حسب قواعد، روایات متعارض یکدیگر ساقط و مطابق عمومات، نظیر «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ»، صحت قرارداد قابل اثبات است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Critical Study about the Worthiness of the Object of Contract from the Viewpoint of Jurisprudence of Islamic Denominations

نویسندگان [English]

  • Hassan Shahmalekpour
  • Reza Daryaee
Assistant Professor at University of Guilan
چکیده [English]

Worthiness of the object of contract is one of the important issues in contract law. Analyzing this concept and its sanction is a place of disagreement in Shiite jurisprudence as well as Sunni jurisprudence. This article specifically seeks to find the answer to what the conventional verdict of worthlessness of the object of the contract is. Is the aforesaid contract invalid? In spite of the clear answer and the Shiite and Sunni jurists’ views about the invalidity of these contracts, this article shows that those contracts cannot be invalid in jurisprudence since first of all the criterion to identify whether the object of contract is worthy or not, is the object’s benefit, and there is no need to assume this benefit as an absolute and legal one. In other words, worthiness can be temporarily and accepted by the custom; so things that are legally worthless can be assumed to have worth. Secondly analyzing the traditions about the properties which are invalid in the jurists’ views says that these traditions cannot establish the invalidity of these contracts. Some of these traditions purely express the obligatory verdict of permanent prohibition and some of them accepted the conventional verdict validity. Just a few traditions are for the invalidity of these contracts. According to the rules, opposite traditions abolish each other and according to principles such as necessity of fulfillment of contracts, the validity of contract can be established.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Transaction Item
  • Worthiness
  • Benefit
  • Constructional
  • Obligatory Verdict
  • Conventional Verdict

مراجع

آخوند خراسانی، محمدکاظم، کفایة الأصول، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، 1409ق.
ابن­‌ادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، تهران، استقلال، 1409ق.
ابن­‌ترکمانی، علی بن عثمان، الجوهر النقی على سنن البیهقی، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
ابن­‌جزی، محمد بن احمد، القوانین الفقهیة فی تلخیص مذهب المالکیة، بی­‌جا، مطبعۀ النهضة نباس، بی‌تا.
ابن­‌حزم، علی بن احمد، المحلی بالآثار، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
ابن­‌رشد، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
ابن­‌زهره حلبی، حمزة بن علی، غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، قم، مؤسسه امام صادق، 1375ش.
ابن­‌عابدین، محمدامین بن عمر، رد المحتار علی الدر المختار، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
ابن­‌قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی و یلیه الشرح الکبیر، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، قم، نشر ادب الحوزة، 1405ق.
ابن­‌نجیم مصری، زین­‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418ق.
انصاری، مرتضی بن محمدامین، فرائد الأصول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی­‌تا.
همو، کتاب المکاسب، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، 1415ق.
بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الإقناع، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418ق.
بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر، بی‌­تا.
جوهرى، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دارالعلم للملایین، 1407ق.
حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
حسینی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
حسینی عاملی، سید محمدجواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1419ق.
حطاب، محمد بن محمد، مواهب الجلیل فی شرح مختصر خلیل، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1416ق.
حکیم، سید محسن، نهج الفقاهة، قم، 22 بهمن، بی‌تا.
حلی، حسن بن یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة، مشهد، مؤسسة آل البیت، بی‌تا.
همو، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، 1410ق.
همو، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
خطیب شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج إلی معرفة معانی ألفاظ المنهاج، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1377ق.
خمینی، سید روح‌الله، المکاسب المحرمة، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1410ق.
همو، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421ق.
خوانساری، سید احمد، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، تهران، مکتبة الصدوق، 1405ق.
خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الأصول، قم، کتابفروشی داوری، 1417ق.
زحیلی، وهبه، أصول الفقه الإسلامی، تهران، احسان، 1375ش.
زیلعی، عثمان بن علی، تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق، بولاق، المطبعة الکبرى الأمیریة، 1314ق.
سبزواری، محمدباقر بن محمدمؤمن، کفایة الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1423ق.
شوکانی، محمد بن علی، نیل الأوطار من أحادیث سید الأخیار، بیروت، دارالجیل، 1973م.
شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة، قم، دارالفکر، 1411ق.
شهید ثانی، زین‌­الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1413ق.
صدر، سید محمدباقر، دروس فی علم الأصول، بیروت، دارالتعارف، 1410ق.
صنعانی، محمد بن اسماعیل، سبل السلام شرح بلوغ المرام من جمیع أدلة الأحکام، حلب، مصطفی البابی الحلبی و أولاده، 1379ق.
طباطبایی، سید علی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی بیان الأحکام بالدلائل، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1412ق.
طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1408ق.
طوسی، محمد بن حسن، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1363ش.
همو، تهذیب الأحکام، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1365ش.
همو، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
همو، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1387ق.
همو، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دارالأندلس، بی‌تا.
عراقی، ضیاء­الدین، مقالات الأصول، قم، مجمع الفکر الإسلامی، 1420ق.
فاضل آبی، حسن بن ابی‌طالب، کشف الرموز فی شرح المختصر النافع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1408ق.
فخرالمحققین، محمد بن حسن، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1387ق.
کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، پاکستان، المکتبة الحبیبیة، 1409ق.
محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تهران، استقلال، 1409ق.
محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، 1411ق.
مظفر، محمدرضا، أصول الفقه، نجف، دارالنعمان، 1386ق.
مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
منتظری، حسینعلی، دراسات فی المکاسب المحرمة، قم، تفکر، 1415ق.
نائینی، محمدحسین، فوائد الأصول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1406ق.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1368ش.
نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، 1418ق.
نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، 1408ق.
نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار