بیع شرط در فقه مذاهب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه مذاهب اسلامی

2 دانشجوی دکتری فقه و حقوق خصوصی دانشگاه شهید مطهری

3 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه مذاهب اسلامی

چکیده

بیع شرط عبارت است از اینکه بایع کالایی را بفروشد و برای خویش تا مدتی (معیّن) شرط خیار کند، به طوری که اگر بتواند ثمن را در این مدت مسترد دارد، مبیع را باز پس گیرد. این بیع به دلیل ساختمان حقوقی خاص و ویژگیهای منحصر به فرد، همواره مورد توجه خاص فقها (امامیه و اهل‌‌سنت) قرار داشته است؛ با این وجود، از حیث مفهوم شناسی و به ویژه حکم شناسی، در زمینه این تأسیس حقوقی، اختلافی قابل توجه به چشم می‌خورد، به گونه‌ای که فقهای امامیه به صحت چنین قراردادی اجماع دارند و آن را مملّک می‌دانند، منتها مالکیت مشتری نسبت به مبیع را متزلزل و غیرمستقر می‌شمارند. در مقابل، قاطبه فقهای اهل‌‌سنت، بیع شرط را از جهت صوری بودن باطل اعلام کرده‌ و آن را مملّک نمی‌دانند. وجود چنین اختلافی، بازشناسی و بازپژوهی مبانی فقیهان امامیه و اهل‌‌سنت را ضرورت می‌بخشد. این نوشتار، ضمن بررسی این مسئله، در نهایت، تقسیم بیع شرط به حقیقی و صوری، و ترتب احکام خاص بر هریک را به عنوان وجه جمع اقوال فقیهان سیستم حقوقی اسلام و متناسب با ضرورت جوامع کنونی، پیشنهاد می‌‌کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Conditional Sale (Bay’ al- Shart) in the Jurisprudence of Islamic ‎Schools of Law

نویسندگان [English]

  • Ahmad Moballeghi 1
  • Ali Reza Abin 2
  • Mehrdad Jamshidian 3
چکیده [English]

Conditional sale (Bay’ al- Shart) refers to a transaction in which a seller sells a product and sets the condition for having the right to cancel it in a certain period of time such that if he/she can repay the price in this period, he/she will be able to take back the object of sale. This type of buy-sell has always been a matter of special concern for Imamiyya and Sunni jurists; however, there is a significant controversy over this legal issue from the conceptual perspective, especially in terms of the Islamic rules. Imamiyya jurists agree on the correctness of this type of buy-sell and recognize it as a transfer of ownership but they consider the buyer’s ownership of the object of sale as unstable and not definite. In contrast, majority of Sunni jurists do not recognize conditional sale (Bay’ al- Shart) as legitimate or as a transfer of ownership. The existence of such a difference requires a reinvestigation of the foundations of Imamiyya and Sunni jurists. In addition to addressing this issue, this paper suggests a categorization of conditional sale (Bay’ al- Shart) into real and nominal transactions as well as the application of certain orders to each of the two categories by summarizing the views of the jurists of Islamic law in line with the needs of contemporary societies.

کلیدواژه‌ها [English]

  • conditional sale (bay’ al- Shart/ bay’ al-wafa/ al-rahn al-ma’ad)
  • rules of conditional sale
  • ‎foundations of conditional sale
  • real and nominal conditional sale
قرآن کریم.
ابن‌­بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، تحقیق: علی­‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، 1404ق.
ابن­‌براج، جواهر الفقه، قم، جامعه مدرسین، 1411ق.
ابن‌­رشد، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، تحقیق: خالد عطار، قم، دارالفکر، 1415ق.
ابن­‌زهره حلبی، حمزه بن علی، غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع، تحقیق: ابراهیم بهادری و دیگران، بی­‌جا، مؤسسه امام صادق، 1417ق.
ابن‌­عابدین، محمدامین بن عمر، رد المحتار، بی­‌جا، دارالفکر، 1415ق.
ابن‌­نجیم­ مصری، زین‌­الدین، البحر الرائق فی شرح کنز الدقائق، تحقیق: زکریا عمیرات‌، بیروت، بی­‌نا، 1418ق.
امامی، حسن،حقوق مدنی، تهران، اسلامیه، 1387ش.
انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1429ق.
باز لبنانی، سلیم رستم، شرح المجلة، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1419ق.
بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418ق.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، 1372ش.
همو، دایرة المعارف حقوق مدنی و تجارت (حقوق تعهدات، عقود و ایقاعات)، تهران، گنج دانش، 1388ش.
همو، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، 1378ش.
همو، محشای قانون مدنی، تهران، گنج دانش، 1379ش.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت(ع) لاحیاء التراث، 1414ق.
حسینی روحانی، سید محمدصادق، فقه الصادق(ع)، قم، دارالکتاب، 1412ق.
حسینی مراغی، میر عبدالفتاح، العناوین، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1417ق.
حلی، حسن بن یوسف، تذکرۀ الفقهاء، بی‌جا، مکتبة الرضویة لاحیاء الآثار الجعفریه، بی‌­تا.
خلیل محی­‌الدین، بیع الوفاء، بی­‌جا، مؤتمر مجمع الفقه الاسلامی، 1412ق.
خمینی، روح‌­الله، کتاب البیع، قم، اسماعیلیان، 1410ق.
خوانساری، منیة الطالب، تقریرات محمدحسین نائینی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1427ق.
خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الفقاهة، قم، وجدانی، 1371ش.
زحیلی، محمد، القواعد الفقهیه علی المذهب الحنفی و الشافعی، بی‌­جا، مجلس النشر العلمی، 2004م.
زراعت، عباس، خودآموز مکاسب، تهران، جنگل، 1388ش.
سابق، سید، فقه السنة، بیروت، دارالکتب العربی، بی­‌تا.
شهید ثانی، زین‌­الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، 1413ق.
شهیدی، مهدی، حقوق مدنی 6 ( عقود معین)، تهران، مجد، 1388ش.
طوسى، محمد بن حسن، الخلاف، تحقیق: سید علی خراسانی و دیگران، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1417ق.
غروی اصفهانی، محمدحسین، حاشیة المکاسب، تحقیق: عباس محمد آل سباع، بی­‌جا، منشورات ذوی القربی، 1431ق.
قمی سبزواری،علی بن محمد، جامع الخلاف و الوفاق، قم، پاسدار اسلام، 1379ش.
کاتوزیان، ناصر،قواعد عمومی قراردادها، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1376ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق: علی­‌اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1388ش.
محقق حلی، جعفر بن حسن، الرسائل التسع، قم، مکتبة آیة­الله العظمی المرعشی، 1413ق.
محقق داماد، سید مصطفی، و دیگران، حقوق قرارداد در فقه امامیه، تهران، سمت، 1379ش.
محقق کرکى، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، 1408ق.
معلوف، لوئیس، فرهنگ بزرگ جامع نوین ترجمه المنجد با اضافات، ترجمه احمد سیّاح، تهران، اسلام، 1385ش.
مقدس اردبیلی، احمد، مجمع الفائدة و البرهان، قم، جامعه مدرسین، 1416ق.
میرمعزی، حسین، بیع الخیار از منظر فقه و اقتصاد، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1387ش.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1367ش.
نعمان معزی، دعائم الاسلام، تحقیق: آصف فیضی، قم، دارالمعارف، 1383ش.
نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البیت(ع) لاحیاء التراث، 1409ق.