مفاد قاعده الخراج بالضمان و قواعد مشابه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه

چکیده

قاعده الخراج بالضمان، از قواعدی است که عیناً و با همین الفاظ، از پیامبر نقل شده و فقهای اهل‌سنت و امامیه در استدلالهای فقهی به آن اشاره یا استناد کرده­‌اند. مفهوم اجمالی این قاعده اگرچه روشن و بیانگر ملازمه بین منفعت و خسارت است، اما محدوده اجرای آن معرکه آراء است. از یک طرف برخی از فقها وقعی به آن ننهاده و به‌­واسطه ضعیف بودن روایت استنادی به آن عمل نکرده­‌اند. از طرف دیگر عده­‌ای محدوده آن را به تمامی معاملات و موارد ضمان قهری گسترش داده­‌اند. به­‌نظر می­‌رسد با توجه به نقد و بررسی استدلالهای موافقین و مخالفین، باید مفهوم این قاعده را به عنوان یک اصل، به تمامی معاملات صحیح و فاسد و موارد ضمان قهری تسری داد، اما باید توجه داشت که مواردی چون معاملات ربوی از تحت این قاعده خروج موضوعی دارد و تخصصاً بیرون است و موضوعاتی چون قمار و شرط‌­بندی را باید تخصیصاً و به موجب دلیل خاص خارج دانست. علاوه بر این، قواعد مشابهی وجود دارد که آنها نیز بیانگر ملازمه بین منفعت و خسارت است، که با تحلیل آنها، به این نتیجه رسیده­‌ایم که هر یک از این قواعد بیانگر مفاد کامل قاعده خراج یا بخشی از آن است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Content of the Rule “Al-Kharaj bi Al-Dhiman” and Similar Rules

نویسنده [English]

  • Saeid Kheradmandi
Assistant Professor of Islamic Azad University, Kermanshah Branch
چکیده [English]

The rule “Al-Kharaj bi Al-Dhiman” is one of the rules which has been quoted from the holy Prophet of Islam exactly with the same words, and Sunni and Shiite jurisprudents refer to it or cite it in jurisprudential arguments. Although, the brief concept of this rule is clear and shows the correlation between profit and loss, but the scope of its implementation is the position of different votes. On the one hand, some jurists did not heed to it, and said that because of the weakness of the narrative, it should not be acted upon. On the other hand, some others have expanded its scope to all sorts of civil liability and transactions. It seems that, according to the arguments of supporters and opponents, the concept of this rule has to be extended as a principle to all correct and corrupt transactions and to cases of civil liability. But it should be noted that things such as usury transactions are out of the scope of this rule, and issues such as gambling and betting must be specifically excluded for the specific reason. Additionally, there are similar rules which represent the correlation between profit and loss, which by analyzing them, we have come to the conclusion that these rules express the full content of the Kharaj rule, or part of it.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Kharaj Rule
  • Al-Kharaj bi Al-Dhiman
  • Correlation between Profit and Loss
  • The Extent of Kharaj Rule
  • Rules Similar to Al-Kharaj bi Al-Dhiman

مراجع

آل کاشف الغطاء، محمدحسین، تحریر المجلة، تهران، مکتبة النجاح؛ قم، مکتبة الفیروزآبادی، 1359ق.
ابن­‌ادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
ابن­‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، التلخیص الحبیر، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
ابن­‌حمزه، محمد بن علی، الوسیلة إلى نیل الفضیلة، قم، کتابخانه آیة­الله مرعشی نجفی، 1408ق.
ابن­‌حنبل، احمد بن محمد، مسند احمد، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
ابن­‌زهره، حمزة بن علی، غنیة النزوع، قم، مؤسسة الإمام الصادق، 1417ق.
ابن­‌عابدین، محمدامین بن عمر، رد المحتار علی الدر المختار، قاهره، مطبعة مصطفى البابی الحلبی و أولاده، 1404ق.
ابن­‌قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، قاهره، مکتبة القاهرة، 1388ق.
ابن­‌ماجه قزوینی، محمد بن یزید، سنن إبن‌ماجه، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
ابوداود سجستانی، سلیمان بن اشعث، سنن أبی­‌داود، بیروت، دارالفکر، 1410ق.
ازهری، صالح بن عبدالسمیع، الثمر الدانی، بیروت، المکتبة الثقافیة، بی‌تا.
انصاری، مرتضی بن محمدامین، المکاسب، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ انصاری، 1420ق.
بحر العلوم، سید محمد، بلغة الفقیه، تهران، مکتبة الصادق، 1403ق.
بکتاش، محمدکاظم، «مشروعیت درآمدزایی ریسک و مخاطره در بازارهای مالی از دیدگاه فقه امامیه»، مجله معرفت اقتصاد اسلامی، شماره اول، پاییز و زمستان 1391ش.
بهوتى، منصور بن یونس، کشاف القناع، بیروت، منشورات محمدعلی بیضون، دارالکتب العلمیة، 1418ق.
بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، بیروت، دارالفکر، 1403ق.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1368ش.
حر عاملی، محمد بن حسن، ‌تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة‌، قم، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، 1414ق.
حسینی روحانی، سید محمدصادق، منهاج الفقاهة، قم، العلمیة، 1418ق.
حطاب، محمد بن محمد، مواهب الجلیل، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1416ق.
حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، بی‌تا.
همو، مختلف الشیعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1415ق.
همو، نهج الحق و کشف الصدق، قم، دارالهجرة، 1421ق.
حیدر، علی، درر الحکّام شرح مجلة الأحکام، عمان، دارالثقافة، 1431ق.
خمینی، سید روح­‌الله، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421ق.
خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الفقاهة، قم، داوری، بی‌تا.
دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر، دارإحیاء الکتب العربیة؛ عیسی البابی الحلبی و شرکاه، بی‌تا.
رافعی، عبدالکریم بن محمد، فتح العزیز بشرح الوجیز، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
راوندی، سعید بن هبة‌الله، فقه القرآن، قم، کتابخانه آیة­الله مرعشی نجفی، 1405ق.
رستم باز اللبنانی، سلیم، شرح المجلة، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1406ق.
زبیدی، محمدمرتضی، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دارالمعرفة، 1406ق.
شافعی، محمد بن ادریس، الأم، بیروت، دارالفکر، 1403ق.
همو، الرسالة، بیروت، المکتبة العلمیة، بی‌تا.
شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج إلی معرفة معانی ألفاظ المنهاج، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1377ق.
شریف مرتضى، على بن حسین‌، مسائل الناصریات، تهران، مؤسسة الهدى، 1417‌ق.
شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1414ق.
صدر، سید محمدباقر، دروس فی علم الأصول، ترجمه نصرالله حکمت، قم، دارالعلم، 1388ش.
طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1411ق.
همو، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1387ق.
غمامی، مجید، مسئولیت مدنی دولت، تهران، دادگستر، 1376ش.
فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، دارالهجرة، 1405ق.
کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، پاکستان، المکتبة الحبیبیة، 1409ق.
کاتوزیان، ناصر، وقایع حقوقی، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1385ش.
مالک بن انس، المدونة الکبری، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1323ق.
متقی هندی، علی بن حسام‌الدین، کنز العمال فی سنن الأقوال و الأفعال، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1401ق.
محمد خلیل، محمود، المسند الجامع، بیروت، دارالجیل؛ کویت، الشرکة المتحدة لتوزیع الصحف و المطبوعات، 1413ق.
مزنی، اسماعیل بن یحیى، مختصر المزنی، بیروت، دارالمعرفة، 1410ق.
مزی، یوسف بن عبدالرحمن، تحفة الأشراف بمعرفة الأطراف، بیروت، المکتب الإسلامی، الدار القیّمة، 1403ق.
مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیة، قم، مدرسة الإمام امیرالمؤمنین، 1411ق.
الموسوعة الفقهیة، کویت، وزارة الاوقاف و الشؤون الإسلامیة، 1404ق.
موسوی بجنوردى، سید محمد‌، قواعد فقهیه، تهران، عروج‌، 1401ق.
نائینی، محمدحسین، منیة الطالب (تقریرات خوانساری)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1418ق.
نسائی، احمد بن شعیب، سنن النسائی، بیروت، دارالفکر، 1348ق.
نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
وکیع، محمد بن خلف، أخبار القضاة، مصر، المکتبة التجاریة الکبرى، 1366ق.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار