بازپژوهی بیع اموال غیرمادی در فقه اسلامی و حقوق ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی دانشگاه مفید

2 استادیار دانشگاه فردوسی مشهد

3 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه مفید

چکیده

قانون مدنی در ماده 338 به پیروی از گروهی از فقیهان امامی، بیع را به «تملیک عین به‌عوض معلوم» تعریف کرده است. ازآنجاکه کلمه «عین» در اصطلاح فقیهان امامی در مقابل «منفعت» و «حق» و از دیدگاه برخی فقیهان اهل سنت در مقابل «دِین» به ‌کار رفته، این سؤال مطرح می‌شود که آیا اموال غیرمادی هم می‌تواند در قالب عقد بیع منتقل گردد؟ اگر پاسخ به این سؤال مثبت باشد، می‌توان با اجرای احکام و قواعد مربوط به بیع در این موارد، ضمن پیشگیری از صدور آرای متفاوت ناشی از اختلاف ‌نظر در این زمینه، موجبات یکپارچگی قواعد حقوقی را فراهم‌آورد. این جستار با نقد و بررسی فقهی و حقوقی مفاهیم اساسی بیع، عین، مال و حق، به این نتیجه دست ‌یافته است که با توجه به عرفی‌بودن حقیقت بیع و مالیت‌داشتن برخی از اموال غیرمادی از دیدگاه عرف امروزی و گسترش مفهوم عین به منظور دربرگرفتن امور غیرمادی و ناسازگاری آن با مفهوم حقیقی عین، باید در تعریف بیع تجدید نظر کرد و با اعتقاد به عدم لزوم عینیت مبیع، همچون برخی از فقیهان حنفی، شافعی و حنبلی به ‌جای واژه عین در تعریف بیع از واژه مال استفاده نمود و از این طریق به تشخیص عرف نیز ترتیب اثر داد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Reinvestigation of Sale of Intangible Assets in Islamic Jurisprudence and Iran’s Judicial System

نویسندگان [English]

  • Majid Rezaei Davani 1
  • Seyed Mohammad Hadi Ghabooli Dorafshan 2
  • Seyed Mohammad Sadegh Ghabooli Dorafshan 3
چکیده [English]

Following a group of Shi’ite jurisprudents, Article 338 of the Islamic Republic of Iran’s Civil Code defines sale as consisting of “giving possession of a specified object (Ain) in return for a known consideration”. Since the word Ain is defined in contrast to “interest” and “right” by Shi’ite jurisprudents and to “debt” by Sunni scholars, the question is whether intangible assets can also be transmitted in the form of a contract of sale. If yes, it will be possible to achieve an integrated legal resolution by implementing sale-related laws and rules in these cases and by preventing disagreements on this issue. By reviewing basic jurisprudential and legal conceptions of sale, object, property and right, the present study concludes that, considering the popular nature of sale and the materiality of some intangible properties in the eye of the public as well as the problematic extension of the word object to include intangible properties, it is necessary to revise the definition of sale. Convinced that the objectivity of the object of sale is not an exclusionary condition, some Hanafi, Shafi’i and Hanbali jurisprudents use the word property instead of Ain (object) to resolve the problem of the popular norm.

کلیدواژه‌ها [English]

  • sale
  • Ain (object)
  • Intangible Assets
  • Right
  • Islamic Jurisprudence
  • civil code
آخوند خراسانی، محمدکاظم، حاشیة المکاسب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1406ق.
ابن‌ادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر الحاوی ‌لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1415ق.
ابن‌حجر هیتمی، احمد بن محمد، تحفة ‌المحتاج ‌فی ‌شرح‌ المنهاج، بی‌جا، المکتبة ‌التجاریة الکبری، 1357ق.
ابن‌عابدین، محمدامین بن عمر، رد المحتار علی الدر المختار، بیروت، دارالفکر، 1412ق.
ابن­ قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، قاهره، مکتبة القاهرة، 1388ق.
‌ابن‌نجیم مصری، زین‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1419ق.
اراکی، محمدعلی، کتاب البیع، قم، مؤسسه در راه حق، 1415ق.
اصفهانی، محمدحسین، حاشیة المکاسب، بی‌جا، المحقق، 1418ق.
امامی، سیدحسن، حقوق مدنی، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، 1353ش.
انصاری، زکریا بن محمد، أسنی ‌المطالب ‌فی ‌شرح‌ روض‌ الطالب، بیروت، دارالکتاب ‌الاسلامی، بی‌تا.
انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب المکاسب ‌المحرمة و البیع و الخیارات، قم، دارالذخائر، 1411ق.
همو، کتاب المکاسب المحرمة و البیع و الخیارات، قم، المؤتمر العالمی بمناسبة الذکری المئویة الثانیة لمیلاد الشیخ الأنصاری، 1420ق.
بحرالعلوم، محمد بن محمدتقی، بلغة الفقیه، تهران، مکتبة الصادق، 1362ش.
بحرانی، حسین، الأنوار اللوامع فی شرح مفاتیح الشرائع، قم، مجمع البحوث العلمیة، بی‌تا.
همو، سداد العباد و رشاد العباد، قم، کتاب‌فروشی محلاتی، 1421ق.
بخاری، محمود بن احمد، المحیط‌ البرهانی ‌فی ‌الفقه ‌النعمانی، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1424ق.
بروجردی عبده، محمد، حقوق مدنی، تهران، کتاب‌فروشی محمدعلی علمی، 1329ش.
جزیری، عبدالرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعة، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، 1377ش.
همو، دائرة ‌المعارف ‌حقوق مدنی، تهران، بنیاد راستاد، 1357ش.
همو، فرهنگ‌ عناصر شناسی، تهران، گنج دانش، 1382ش.
همو، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران، گنج دانش، 1378ش.
همو، مجموعه محشی قانون مدنی، تهران، گنج دانش، 1379ش.
همو، مقدمه عمومی علم حقوق، تهران، گنج دانش، 1375ش.
همو، مکتبهای ‌حقوقی ‌در حقوق ‌اسلام، تهران، گنج دانش، 1370ش.
حائری شاه‌باغ، سیدعلی، شرح قانون مدنی، تهران، گنج دانش، 1376ش.
حائری طباطبایی، سیدمحمد، کتاب المناهل، قم، مؤسسه آل‌البیت لاحیاء التراث، بی‌تا.
حسینی روحانی، سیدمحمدصادق، منهاج الفقاهة، قم، علمیه، 1376ش.
حسینی سیستانی، سیدعلی، المسائل المنتخبة، قم، مهر، 1413ق.
حسینی عاملی، سیدمحمدجواد، مفتاح ‌الکرامة فی شرح قواعد العلامة، قم، مؤسسه آل‌البیت لاحیاء التراث، بی‌تا.
حسینی مراغی، سیدمیرعبدالفتاح، العناوین ‌الفقهیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
حسینی، عبدالرحیم، رساله‌ای ‌در باب حق و حکم، تهران، بین‌الملل، 1387ش.
‌حطاب، محمد بن محمد، مواهب ‌الجلیل فی شرح ‌مختصر خلیل، بیروت، دارالفکر، 1412ق.
حمد، عبدالجبار، أحکام الغصب فی الفقه الإسلامی، بیروت، مؤسسة الأعلمی؛ دارالتربیة، 1395ق.
خرشی، محمد بن عبدالله، شرح مختصر خلیل، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
خفیف، علی، الملکیة فی الشریعة الاسلامیة، بیروت، دارالنهضة العربیة، 1412ق.
خلخالی، سیدمحمدکاظم، فقه الامامیة (قسم المعاملات)، تهران، مطبعة الحیدری، 1395ق.
خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1379ش.
همو، کتاب البیع، قم، اسماعیلیان، 1410ق.
خوانساری، سیداحمد، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع، تهران، مکتبة الصدوق، 1405ق.
خویی، سیدابوالقاسم، مصباح الفقاهة، بیروت، دارالهادی، 1412ق.
رملی، محمد بن احمد، نهایة المحتاج الی شرح المنهاج، بیروت، دارالفکر، 1404ق.
زحیلی، وهبه، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق، دارالفکر، 1428ق.
زرقاء، مصطفی، الفقه الاسلامی فی ثوبه الجدید، بی‌جا، بی­ نا، بی‌تا.
زهری غمراوی، محمد، السراج الوهاج علی متن المنهاج، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دارالمعرفة، 1414ق.
سنهوری، عبدالرزاق، مصادر الحق فی الفقه الاسلامی، بی‌جا، جامعة الدول المصریة، 1389ق.
شربینی، محمد بن احمد، الاقناع فی حل الفاظ ابی شجاع، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
همو، مغنی ‌المحتاج ‌الی‌ معرفة‌ معانی ‌الفاظ‌ المنهاج، بیروت، دارالکتب ‌العلمیة، 1415ق.
شریف مرتضی، علی بن حسین، رسائل، قم، دارالقرآن الکریم، 1405ق.
شهید اول، محمد بن مکی، الدروس ‌الشرعیة فی فقه‌ الإمامیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1414ق.
شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، داوری، 1410ق.
همو، حاشیة المختصر النافع، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1422ق.
شهیدی، مهدی، حقوق مدنی 6، تهران، مجد، 1382ش.
صفایی، سیدحسین، دوره ‌مقدماتی ‌حقوق‌ مدنی، تهران، مؤسسه ‌عالی ‌حسابداری، 1382ش.
طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، حاشیة المکاسب، قم، اسماعیلیان، 1378ق.
طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، قم، المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة، 1387ق.
عبادی، عبدالسلام داود، الملکیة فی الشریعة الاسلامیة، بیروت، مؤسسة الرساله، 1421ق.
علیش، محمد بن احمد، منح الجلیل شرح مختصر خلیل، بیروت، دارالفکر، 1409ق.
فتحی درینی، محمد، النظریات الفقهیة، دمشق، جامعة دمشق، 1417ق.
فهمی ابوسنة، احمد، النظریات ‌العامة ‌للمعاملات فی ‌الشریعة الاسلامیة، قاهره، ‌دارالتألیف، 1389ق.
قاسم‌زاده، مرتضی و دیگران، تفسیر قانون مدنی، تهران، سمت، 1382ش.
قانون اصلاح قسمتی از قانون تجارت، مصوب 1347ش.
قانون تأسیس اوراق بهادار، مصوب 1345ش.
قانون تجارت.
قانون تقسیم و فروش املاک مورد اجاره به زارعین مستأجر، مصوب 23/10/1347ش.
قرافی، احمد ‌بن ادریس، الذخیرة، بیروت، دارالغرب، 1416ق.
قنواتی، جلیل و دیگران، حقوق قراردادها در فقه امامیه، تهران، سمت، 1379ش.
کاتوزیان، ناصر، حقوق مدنی (دوره عقود معین 1)، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1378ش.
همو، دوره مقدماتی حقوق مدنی، اموال و مالکیت، تهران، میزان، 1389ش.
همو، مبانی حقوق عمومی، تهران، دادگستر، 1377ش.
کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1406ق.
کاشف الغطاء، عباس بن علی، المال ‌المثلی ‌و المال ‌القیمی ‌فی ‌الفقه ‌الإسلامی، بی­ جا، مؤسسه ‌کاشف ‌الغطاء، بی‌تا.
همو، المعاملات المصرفیة، بی‌جا، مؤسسه کاشف الغطاء، بی‌تا.
کیدری، م‍ح‍م‍د ب‍ن ح‍س‍ی‍ن‌، اصباح الشیعة بمصباح الشریعة، قم، مؤسسه امام صادق، 1416ق.
محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل‌البیت لاحیاء التراث، 1414ق.
مدکور، محمد سلام، المدخل للفقه الاسلامی (نظریة الحق)، قاهره، دارالکتب الحدیث، 1425ق.
‌مرغینانی، علی بن ا‌بی‌بکر، الهدایة ‌فی ‌شرح ‌بدایة ‌المبتدی، بیروت، داراحیاء التراث ‌العربی، بی‌تا.
مروج جزائری، سیدمحمد، هدی الطالب فی شرح المکاسب، قم، دارالکتاب، 1416ق.
مروزی، اسحاق بن منصور، مسائل ‌الامام ‌احمد بن حنبل ‌و اسحاق بن راهویه، مدینه، عمادة ‌البحث ‌العلمی، 1425ق.
مطهری، مرتضی، نظری به نظام اقتصادی اسلام، تهران، صدرا، 1382ش.
مقدس نجفی، محمدهادی، تقریر بحث گلپایگانی، بی‌جا، بی­ نا، بی‌تا.
مقدسی، عبدالرحمن بن ابراهیم، العدة شرح العمدة، قاهره، دارالحدیث، 1424ق.
مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهة (کتاب البیع)، قم، مؤسسه امام امیرالمؤمنین، 1413ق.
موسوی گلپایگانی، سیدرضا، بلغة الطالب فی التعلیق علی المکاسب، قم، خیام، 1399ق.
میلاد، عبدالناصر بن خضر، البیوع المحرمة و المنهی عنها، منصوره، دارالهدی النبوی، 1426ق.
نائینی، محمدحسین، المکاسب و البیع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
همو، منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، تهران، المکتبة المحمدیة، 1373ش.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام ‌فی ‌شرح ‌شرائع ‌الاسلام، تهران، دارالکتب ‌الاسلامیه، 1368ش.
نراقی، احمد بن محمدمهدی، الحاشیة ‌علی ‌الروضة ‌البهیة، قم، دفتر انتشارات ‌اسلامی، 1425ق.
نسفی، عمر بن محمد، طلبة الطلبة، بغداد، المطبعة العامرة، 1311ق.
نفراوی ‌ازهری، احمد بن غانم، الفواکه ‌الدوانی ‌علی ‌رسالة ‌ابن أبی­ زید القیروانی، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
نمازی، فتح‌الله، رسالة فی تحقیق معنی البیع، قم، دارالکتاب، 1398ق.
نوری، رضا، عقود و ایقاعات در حقوق مدنی، تهران، پاژنگ، بی‌تا.
نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.