درآمدی بر قاعده فقهی الساقط لایعود

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران

3 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

یکی از قواعد کمتر شناخته‌شده‌ای که با وجود کاربرد آن در فقه، حقوق و اصول فقه، در کتب قواعد فقه کمتر به آن پرداخته ‌شده است، قاعده فقهی «الساقط لایعود» می‌باشد. تعابیر به‌کاررفته در مورد این قاعده و نیز موارد کاربرد آن در متون فقهی امامیه و اهل­‌سنت، حاکی از نوعی پراکندگی در مورد آن است، این پراکندگی ضرورت پژوهش در این زمینه را دوچندان می‌کند؛ چراکه این قاعده می‌تواند در مسائل فقهی و حقوقی کاربردهای خاص خود را داشته باشد و کمک شایانی به حل مسائل مستحدثه و نوظهور مبتلابه نماید. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه­‌ای، مبتنی بر بررسی چهار معنای احتمالی است که از سوی فقها در ارتباط با قاعده الساقط مطرح شده است که عبارتند از: 1- عدم بازگشت نوع و سنخ شیء ساقط شده؛ 2- عدم بازگشت عین و شخص شیء ساقط شده؛ 3- عدم بازگشت عین یا سنخ شیء ساقط شده در زمان ساقط بودن؛ 4- عدم بازگشت حقوق ساقط شده که ادله­ اثبات و یا نفی هر یک و هم­‌چنین مستثنیات هر مورد بحث و بررسی شده است و هم­‌چنین درباره قاعده زوال مانع و الساقط مطرح شده است که قاعده زوال مانع در جایی جریان دارد که مقتضی حکم موجود است، لکن به سبب حدوث مانعی، مقتضی قابلیت اثرگذاری نخواهد داشت و حکم تنها پس از زوال مانع جاری خواهد شد، لکن قاعده الساقط در جایی مطرح است که مقتضی حکم معدوم بوده و به هیچ عنوان حکم ساقط شده به دلیل فقدان مقتضی قابل اعاده نخواهد بود و در تردید میان جریان قاعده الساقط و المانع، غالباً قاعده المانع قابل جریان خواهد بود، چراکه منشأ تردید در حقیقت همان شک در این مورد است که آن مانع، تنها از تأثیر مقتضی منع می‌کند یا علاوه بر آن، مقتضی را نیز باطل می‌کند و اجازه‌ بازگشت مقتضی را نمی‌دهد، مگر در صورتی ‌که سببی جدید باشد. مورد اول متیقن است و مورد دوم مشکوک است و اصل بر عدم مورد دوم است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An introduction to the jurisprudential principle "Al-Saghet La Ya'ud" (what is extinguished shall not return)

نویسندگان [English]

  • Seyed Mohammad Hoseini 1
  • Moein Gholamalipour 2
  • Fatemeh Najibzadeh 3
1 Associate Professor at Tehran University
2 PhD student at Tehran University
3 PhD student at Ferdowsi University of Mashhad
چکیده [English]

One of the less known principles which has been less approached in spite of its use in jurisprudence, law and principles of jurisprudence is the jurisprudential principle "Al-Saghet La Ya'ud" (what is extinguished shall not return). The interpretations of this principle and its uses in Imamiyyah and Sunni jurisprudence texts suggest some sort of discursiveness, which necessitates the investigation into this context more than ever, because this principle can take on special uses in jurisprudence and legal issues and contribute a lot to the solution of emerging and new problems. The present research was based on a descriptive-analytical method and the use of library resources according to four connotations put forward by jurists in relation to the rule " Al-Saghet La Ya'ud": 1- non-returning of the kind of the extinguished object, 2- non-returning of the extinguished object and person, 3- non-returning of the extinguished object or person at the time of being extinguished, 4- non-returning of the extinguished rights, of which the reasons of proving or disproving as well as the exclusions came under discussion. Similarly, regarding the principle “Zaval Al-mane” (impediment removal) and Al-Saghet (the extinguished), some discussions have come up as to the idea that impediment removal can be in force where the requirements of a judgment are available. Therefore, impeding causes can't be effective and the judgment can be enforced only after the removal of the impediment. Thus, the principle "the extinguished" is enforceable where the requisition of a judgment is obliterated, which means the distinguished judgment can by no means return due to the lack of requirements. As far as the choice of the impediment and the extinguished rule is concerned, the impediment more often prevails, because the origin of the uncertainty is indeed the doubt over the idea if the impediment only impedes the effect of the requirement, or it repudiates the requirements and prevents the restoration of it unless if some new causes arise. The former is certain but the latter is skeptical, and the principle implies the lack of the latter case.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Al-Saghet La Ya'ud
  • removal of impediment
  • non-restoration of the extinguished
  • jurisprudential principle
قرآن کریم.
ابن­‌ادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
ابن­‌عربی، محمد بن عبدالله، احکام القرآن، بیروت، دارالجیل، بی­‌تا.
ابن­‌فرحون، ابراهیم بن علی، اسهل المدارک، بیروت، دارالفکر، 1300ق.
ابن­‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
ابن­‌نجیم مصری، زین­‌الدین بن ابراهیم، الأشباه و النظائر علی مذهب ابی‌حنیفة النعمان، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419ق.
الباحسین، یعقوب، القواعد الفقهیة، ریاض، مکتبة الرشد، 1420ق.
انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب المکاسب، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، 1415ق.
ایروانی، باقر، دروس تمهیدیه فی الفقه الإستدلالی علی المذهب الجعفری، قم، مؤسسه الفقه، 1427ق.
ایروانی، میرزا علی، حاشیه المکاسب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1406ق.
آخوند خراسانی، محمد­کاظم، حاشیة المکاسب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1406ق.
جابی، عبدالوهاب، مجلة الاحکام العدلیة، بیروت، دار ابن­‌حزم، 1424ق.
جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1405ق.
جوهرى، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دارالعلم للملایین، 1410ق.
حسینی روحانی، سید محمدصادق، فقه الصادق، قم، مؤسسه دارالکتاب، 1412ق.
حسینی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
حمیری، نشوان بن سعید، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، بیروت، دارالفکر، 1420ق.
خمینی، سید روح‌الله، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421ق.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دمشق، دارالقلم؛ بیروت، الدار الشامیة، 1412ق.
زحیلی، محمد مصطفی، القواعد الفقهیه و تطبیقاتها فی المذاهب الأربعه، دمشق، دارالفکر، 1400ق.
زرقاء، احمد بن محمد، شرح القواعد الفقهیة، دمشق، دارالقلم، 1409ق.
زیلعی، عثمان بن علی، تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق و حاشیة الشلبی، قاهره، المطبعة الکبرى الأمیریة، 1315ق.
سبزواری، علی، جامع الخلاف و الوفاق بین الامامیة و بین ائمة الحجاز و العراق، قم، زمینه‌سازان ظهور امام عصر، 1421ق.
شافعی، محمد بن ادریس، الأم، بیروت، دارالمعرفه، بی­‌تا.
همو، احکام القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1412ق.
شهید ثانی، زین‌­الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، کتاب‌فروشی داوری، 1410ق.
شهیدی، مهدی، سقوط تعهدات، تهران، مجد، 1428ق.
طاهری، حبیب‌الله، حقوق مدنی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1418ق.
طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، حاشیة المکاسب، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1421ق.
طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407ق.
عابدی سرآسیا، علیرضا؛ رحمانی، عادله، «درآمدی بر قاعده زوال مانع (بازگشت ممنوع در صورت زوال مانع)»، مجله فقه و اصول، شماره 101، 1394ش.
غروی اصفهانی، محمدحسین، حاشیه کتاب المکاسب، قم، ذوی القربی، 1419ق.
غزی، محمد، موسوعة القواعد الفقهیه، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1424ق.
قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1406ق.
کاشف الغطاء، محمدحسین، تحریر المجله، نجف، المکتبه المرتضویه، 1359ق.
کاشف الغطاء، عباس بن حسن، منهل الغمام فی شرح شرائع الاسلام، نجف، مؤسسه کاشف الغطاء، 1424ق.
مالک بن انس، المدونة الکبری، بیروت، دارالفکر، 1411ق.
مامقانی، عبدالله بن محمدحسن، نهایة المقال فی تکملة غایة الآمال، قم، مجمع الذخائر الاسلامیة، 1350ق.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسة الطبع و النشر، 1410ق.
محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، مؤسسه سیدالشهداء، 1407ق.
محمدی، علی، شرح اصول فقه، قم، دارالفکر، 1429ق.
مزنی، اسماعیل بن یحیی، مختصر المزنی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1419ق.
مغنیه، محمدجواد، الفقه على المذاهب الخمسه، بیروت، دارالتیار الجدید، 1421ق.
همو، فقه الإمام الصادق، قم، مؤسسه انصاریان، 1421ق.
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تهران، المکتبة المرتضویة، بی‌تا.
میلانی، محمدهادی، محاضرات فی فقه الامامیة، مشهد، دانشگاه فردوسی، 1395ق.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1404ق.
هاشمی شاهرودی، محمود، اضواء و آراء: تعلیقات علی کتابنا بحوث فی علم الاصول، بی­‌جا، مؤسسة الفقه و معارف اهل البیت، 1433ق.