افزایش مهر پس از عقد نکاح در فقه مذاهب اسلامی و حقوق ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه حقوق دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

مهریه در فقه اسلامی و حقوق موضوعه ایران احکام ویژه‌ای همچون نصف‌شدن مهر در صورت وقوع طلاق قبل از مواقعه و حق امتناع زوجه از تمکین تا پرداخت مهریه دارد. حال این سؤال جدی وجود دارد که آیا زوجین می‌توانند با تراضی یکدیگر پس از قرارداد نکاح بر میزان مهرالمسمی بیفزایند، به گونه‌ای که نسبت به مقدار افزوده شده نیز احکام مهر اجرا گردد؟ این پژوهش با روشی توصیفی ـ تحلیلی، مسئله یادشده را در فقه مذاهب اسلامی و حقوق ایران بررسی نموده است. نتیجه حاصل از پژوهش نشان می‌دهد در فقه اسلامی در این باره اختلاف وجود دارد. حنبلیان و برخی از حنفیان بر مقدار افزوده­‌شده، احکام مهر را جاری می‌دانند. در نظر منتسب به مالک بن انس ضمن پذیرش افزایش مهر، برخی از احکام مربوط به مهر بر آن جاری دانسته نشده است. فقیهان امامی و شافعی بر مقدار افزوده‌­شده عنوان مهر را صادق نمی‌دانند. با بررسی ادله، عدم اجرای احکام مهر بر مقدار زیادشده اقوی به نظر می‌رسد. در حقوق ایران نیز در این زمینه اختلاف وجود دارد. برای پذیرش توافق در خصوص افزایش مهرالمسمی و جاری شدن احکام مهرالمسمی بر میزان افزوده شده به ادله‌­ای چون اصل آزادی و صحت قراردادها، قاعده تسلیط، رکن نبودن مهریه در نکاح دائم، آیه 24 سوره مبارکه نساء، جواز کاستن مهرالمسمی و پذیرش محاسبه مهریه‌های وجه نقد به نرخ روز استناد شده است. لیکن در این پ‍ژوهش با بررسی ادله یادشده، توانایی اثباتی و نیز دلالت آنها بر جاری شدن احکام مهرالمسمی بر مقدار افزوده‌­شده، رد شده است. در عین حال بر این نکته تأکید شده که با توجه به اینکه نکاح جزو احوال شخصیه است، بر اساس اصول 12 و 13 قانون اساسی، اقلیتهای مذهبی و دینی در پیروی از احکام مذهب و دین خویش آزادند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Increasing Marriage Portion after Conclusion of Marriage Contract in Jurisprudence of Islamic Schools of Thought and Law of Iran

نویسنده [English]

  • Seyed Mohammad Mahdi Qabuli Dorafshan
Associate Professor at Ferdowsi University of Mashhad
چکیده [English]

Specific rules such as division of marriage portion into halves in case of divorce before sexual intercourse and the wife’s right to refrain from submission until the marriage portion is paid have been applied to marriage portion according to Islamic jurisprudence and law of Iran. A significant question arises whether the spouses may, after concluding the marriage contract, increase the amount of specified marriage portion by mutual consent so that the marriage portion rules apply to the added amount? This paper, through descriptive-analytic method, has studied the above said issue in jurisprudence of Islamic schools of thought and Iranian law. The results of this paper indicate that there is controversy regarding this question in the Islamic jurisprudence. The Hanbalis and some Hanafis apply the rules of marriage portion to the added amount. According to the opinion attributed to Malik ibn Anas despite the increase is accepted, a number of portion rules would not be applied to this amount. The Imami and Shafi‘i jurists do not consider the added amount as marriage portion. A review of the evidences proves that non-application of portion rules to the added amount is stronger. As regards this question, there is controversy in the Iranian law. In order to prove the validity of agreement to increase the specified marriage portion and application of marriage portion rules to the added amount, a number of evidences including freedom and validity of contracts principles, Taslit Rule, marriage portion not being an essential element of permanent marriage, 24th verse of Surah Al-Nisa, the right to decrease the specified marriage portion and validity of calculating cash money marriage portions at the daily rate have been put forward. However, in this paper, after the above said evidences have been reviewed, their capability to prove and their signification as to the application of specified marriage portion rules to the added amount has been refused. Nonetheless, it has been emphasized that given the fact that marriage is a part of personal status, under principles 12 and 13 of the Iranian Constitution, the religion and religious schools minorities are free to obey the rules of their own religion and school.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Marriage
  • Marriage Portion
  • Portion Increase
  • Comparative Islamic Jurisprudence
  • Iranian Law
قرآن کریم.
ابن­‌ادریس حلى، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1410ق.
ابن­‌زهره، حمزه بن على، غنیه النزوع إلى علمی الأصول و الفروع، قم، مؤسسه امام صادق، 1417ق.
ابن­‌شهرآشوب، محمد بن على، متشابه القرآن و مختلفه، قم، دارالبیدار للنشر، 1369ق.
ابن­‌قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، قاهره، مکتبه القاهره، 1388ق.
ابن­‌نجیم مصری، زین­‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، بیروت، منشورات محمدعلی بیضون؛ دارالکتب العلمیه، بی­‌تا.
ابوزهره، محمد، الاحوال الشخصیه، قاهره، دارالفکر العربی، 1377ق.
اشعرى قمى، احمد بن محمد، النوادر، قم، مدرسه امام مهدى، 1408ق.
اقبالی درخشان، محمد، و محمد عظیمیان، «کاهش و افزایش مهر در نکاح»، ماهنامه کانون، سال پنجاهم، دوره دوم، شماره 87، آذر 1387ش.
امرایی، علی، افزایش و کاهش مهرالمسمی پس از عقد نکاح، پایان­‌نامه کارشناسی­‌ارشد حقوق خانواده، تهران، دانشگاه علوم قضایی و خدمات اداری، 1395ش.
اندلسی، ابوحیان محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1422ق.
بحرانى، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1405ق.
جرجانى، عبدالقاهر بن عبدالرحمن، درج الدرر فى تفسیر القرآن العظیم، عمان، دارالفکر، 1430ق.
جزیری، عبدالرحمن، سید محمد غروی و یاسر مازح، الفقه على المذاهب الأربعه و مذهب أهل البیت، بیروت، دارالثقلین، 1419ق.
جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر، الفارق، دائرة المعارف عمومی حقوق، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1391ش.
همو، فرهنگ عناصر شناسی، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1382ش.
حلى، حسن بن یوسف، تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1411ق.
خلاف، عبدالوهاب، أحکام الأحوال الشخصیة فی الشریعة الإسلامیة على وفق مذهب أبی حنیفة وما علیه العمل بالمحاکم، کویت، دارالقلم، 1410ق.
خمینى، سید روح­‌الله، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، 1421ق.
خویى، سید ابوالقاسم، منهاج الصالحین، قم، مدینه العلم، 1410ق.
خویى، سید محمدتقى، الشروط أو الالتزامات التبعیة فی العقود، بیروت، دارالمؤرخ العربی، 1414ق.
داورپناه، ابوالفضل، انوار العرفان فى تفسیر القرآن، تهران، کتابخانه صدر، 1361ش.
دینورى، عبدالله بن محمد، تفسیر ابن­‌وهب المسمى الواضح فى تفسیر القرآن الکریم، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ منشورات محمدعلی بیضون، 1424ق.
رافعی، سالم بن عبدالغنی، احکام الأحوال الشخصیة للمسلمین فی الغرب، بیروت، دار ابن­‌حزم، 1423ق.
راوندی، سعید بن هبةالله، فقه القرآن، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1405ق.
رحبی، علی بن محمد، روضة القضاة و طریق النجاة، بیروت، دارالفرقان، 1404ق.
سبحانى، جعفر، نظام النکاح فی الشریعة الإسلامیة الغراء، قم، مؤسسه امام صادق، 1416ق.
شبیرى زنجانى، سید موسى، کتاب نکاح، قم، مؤسسه پژوهشى رأى‌پرداز، 1419ق.
شریف مرتضی، على بن حسین، الانتصار، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1415ق.
همو، تفسیر الشریف المرتضى المسمى ب: نفائس التأویل، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1431ق.
همو، رسائل الشریف المرتضى، قم، دار القرآن الکریم، 1405ق.
شکری، فریده، «افزایش مهریه در نظام حقوقی ایران»، دوفصلنامه فقه و حقوق خانواده (ندای صادق)، شماره 54، بهار و تابستان 1390ش.
شهید ثانى، زین­‌الدین بن على، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسه المعارف الإسلامیه، 1413ق.
صفایی، سید حسین، و اسدالله امامی، مختصر حقوق خانواده، تهران، نشر میزان، 1386ش.
طباطبایی یزدى، سید محمدکاظم بن عبدالعظیم، حاشیه المکاسب، قم، اسماعیلیان، 1421ق.
طباطبایى، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1390ق.
طبرانى، سلیمان بن احمد، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم، اربد، دارالکتاب الثقافی، 2008م.
طبرسى، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، 1412ق.
همو، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1372ش.
طبرى، محمد بن جریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه، 1412ق.
طوسى، محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1390ق.
همو، التبیان فی تفسیر القرآن، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1409ق.
همو، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1407ق.
عظیمیان، محمد، «نقدی کوتاه بر دادنامه شماره 488 مورخ 15/6/1388 هیئت عمومی دیوان عدالت اداری»، ماهنامه کانون، سال پنجاه و یکم، دوره دوم، شماره 96، شهریور 1388ش.
عیاشى، محمد بن مسعود، التفسیر، تهران، مکتبة العلمیة الاسلامیة، 1380ق.
فاضل کاظمی، جواد بن سعد، مسالک الأفهام إلى آیات الأحکام، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
فاضل مقداد (سیورى حلى)، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم، مرتضوى، 1425ق.
فخررازى، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1420ق.
فکیکى، توفیق بن على، المتعة و أثرها فی الإصلاح الاجتماعی، بیروت، دارالکتاب الإسلامی، 1399ق.
قاسم­‌زاده، سید مرتضی، «تعدیل مهر؛ واکاوی دلایل عدم جواز تعدیل مهر (با افزودن بر مقدار آن)»، فصلنامه دیدگاههای حقوق قضایی، شماره 68، 1393ش.
قاسم‌زاده، سید مرتضی، حسن ره‌پیک و عبدالله کیایی، تفسیر قانون مدنی، اسناد، آراء و اندیشه‌های حقوقی، تهران، سمت، 1384ش.
قاضى عبدالجبار، عبدالجبار بن احمد، تنزیه القرآن عن المطاعن، بیروت، دارالنهضه الحدیثه، 1426ق.
قانون اجازه رعایت احوال شخصیه ایرانیان غیر شیعه در محاکم ‌مصوب 31 تیر ماه 1312ش ‌کمیسیون قوانین عدلیه.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران.
قانون مدنی ایران.
کاتوزیان، ناصر، دوره حقوق مدنی، حقوق خانواده، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1388ش.
همو، دوره مقدماتی حقوق مدنی، اعمال حقوقی، قرارداد ـ ایقاع، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1385ش.
کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
ماتریدى، محمد بن محمد، تأویلات أهل السنة (تفسیر الماتریدى)، بیروت، دارالکتب العلمیه؛ منشورات محمدعلی بیضون، 1426ق.
محقق داماد، سید مصطفی، نظریه عمومی شروط و التزامات در حقوق اسلامی، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، 1388ش.
محقق کرکى، على بن حسین، الموجز فی المتعة، قم، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، 1413ق.
مرداوی، علی بن سلیمان، الإنصاف فی معرفة الراجح من الخلاف، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1376ق.
معرفت، محمدهادى، تفسیر و مفسران، قم، التمهید، 1379ش.
مغنیه، محمدجواد، الفقه على المذاهب الخمسة، قم، مؤسسه امام صادق، 1427ق.
همو، فقه الإمام الصادق، قم، مؤسسه انصاریان، 1421ق.
مقدسی، عبدالرحمن بن محمد، الشرح الکبیر على متن المقنع، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1371ش.
همو، کتاب النکاح، قم، مدرسه امام على بن ابى­‌طالب، 1424ق.
مؤمن قمى، على، جامع الخلاف و الوفاق، قم، زمینه­‌سازان ظهور امام عصر، 1421ق.
نراقى، احمد بن محمدمهدی، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، قم، دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1417ق.
واحدى، على بن احمد، الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، بیروت، دارالقلم، 1415ق.
هاشم‌نژاد، زهرا، و محمدرضا غلامپور، «بررسی فقهی و حقوقی تعدیل مهریه»، فصلنامه فقه و تاریخ تمدن، سال دهم، شماره 46، 1394ش.
http://rc.majlis.ir
http://www.divan-edalat.ir
http://www.ssaa.ir