مالکیت معدن در فقه امامیه با رویکردی به دیدگاه فقهای مذاهب چهارگانه اهل‌سنت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکترای فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه بوعلی سینا و عضو هیئت علمی دانشگاه ایلام

2 استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه بوعلی سینا

چکیده

در باب مالکیت معادن بین فقهای امامیه اختلاف نظر وجود دارد؛ گروهی گفته‌اند که معادن مطلقاً، جزئی از انفال محسوب می‌شوند. مهمترین دلیل مورد استناد آنها روایات می‌باشد. گروهی از فقها که به نقل از صاحب جواهر مشهور فقها هستند، معادن را از مباحات عامه می‌دانند؛ که این دسته از فقها به عمومات قرآن، روایات خمس، سیره و اصل تمسک کرده‌اند. برخی از فقها قائل به‌تفصیل و تبعیت معادن از اراضی شده‌اند، که مهمترین دلیل آنها قاعده‌ تبعیت است. و بعضی قائل به‌تفصیل بین معادن ظاهری و باطنی شده‌اند و مهمترین دلیل آنها، اجماع است. با توجه به رد ادله اقوال دیگر و تأیید ادله قائلین به قول اول و پاسخ ایرادهای وارده بر ادله ایشان، حق این است که معادن مطلقاً از جمله انفال و ملک امام یا دولت اسلامی هستند. اقوال فقهای عامه نیز متفاوت است، فقهای حنفی قائل به مالکیت معادن به تبع ارض هستند. فقهای مالکی معدن را مطلقاً برای امام یعنی حاکم یا نائب ایشان می‌دانند. فقهای حنبلی مالکیت معادن جامد را تابع مالکیت زمین و معادن مایع را از مباحات محسوب می‌کنند. فقهای شافعی مالکیت معدن در اراضی خصوصی را به تبع ارض می‌دانند، اما اگر معدن در اراضی موات قرار گرفته باشد، هیچ کس نمی‌تواند مالک آنها شود و جزو مشترکات عامه خواهد بود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Ownership of Mines in Imami Jurisprudence with an Approach towards the Viewpoints of Jurisprudents in the Four Sunni Schools of Thought

نویسندگان [English]

  • Karim Kokhaeizadeh 1
  • Qodratullah Niazi 2
  • Ahmad Rezvanimofrad 2
1 Ph.D. at Bu-Ali Sina University & Faculty member at University of Ilam
2 Assistant Professor at Bu-Ali Sina University
چکیده [English]

There are disagreements on the ownership of mines among Imami jurisprudents. Some have said that: mines are absolutely part of Anfal, i.e. the property of Imam or the Islamic governor. Their most important proofs are traditions. Some jurisprudents who, according to Sahib Jawahir, are the majority, categorized mines under the category of Al-Mubahat Al-‘Ammah, i.e. permitted for public. These scholars use “Quranic verses”, “the Five Traditions”, “conduct of infallibles” and “the principle of tamassuk (holding on)” as their references. Some jurists believe in tafsil (detailing) and therefore they believe that mines can be considered like lands and their primary reason for this is the rule of taba‘iyyat (following). Some other jurists believe in tafsil between external and internal mines and their primary reason for this is the rule of ‘ijma’ (consensus). According to rejection of reasons of other statements, and acceptance of proofs of the first group, and the answers to objections related to their reasons, the true idea is that mines are absolutely included in Anfal, and therefore they are properties of Imam or the Islamic government. The statements of Sunni jurists are different.  Hanafi jurists believe that the rule of mine ownership follows the rule of land ownership. Maliki jurists believe that mines absolutely belong to Imam, that is, the governor or the vicegerent of Imam. Hanbali jurists believe that the rule of mine ownership about solid mines follows the rule of land ownership and they consider liquid mines as Mubahat Al-‘Ammah and believe that utilization of liquid mines is permitted for public. Shafi‘i jurists believe that the ownership of a mine inside private lands is related to the ownership of the land, but if the mine is located in waste-lands, it belongs to the public and no one can own it.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mines
  • Ownership of Mines
  • Mines in Imami Jurisprudence
  • Mines in Sunni Jurisprudence
قرآن کریم.
ابن­‌ادریس حلى، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1410ق.
ابن­‌براج، عبدالعزیز بن نحریر، المهذب، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1406ق.
ابن­‌حاجب، عثمان بن عمر، جامع الأمهات، بیروت، الیمامه، 1421ق.
ابن­‌طاهر، حبیب، الفقه المالکی و ادلته، بیروت، مؤسسه المعارف، 1428ق.
ابن­‌عابدین، محمدامین بن عمر، رد المحتار على الدر المختار، بیروت، دارالفکر، 1412ق.
ابن­‌فهد حلى، احمد بن محمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1407ق.
ابن­‌قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی و الشرح الکبیر علی متن المقنع، بیروت، دارالفکر، 1417ق.
اراکی، محسن، ملکیه المعادن فی فقه الاسلامی، قم، مجمع الفکر الإسلامی، 1434ق.
انصارى، مرتضى بن محمدامین، کتاب الخمس، قم، کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، 1415ق.
بابرتی، محمد بن محمد، العنایه شرح الهدایه، بیروت، دار‌الفکر، بی‌تا.
بحرانى، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1405ق.
تنوخی، ابراهیم بن عبدالصمد، التنبیه على مبادئ التوجیه ـ قسم العبادات، بیروت، دار ابن­‌حزم، 1428ق.
جزیری، عبدالرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعه، بیروت، مرکز الشرق الاوسط الثقافی، بی‌تا.
جندی، خلیل بن اسحاق، مختصر العلامه خلیل، قاهره، دار‌الحدیث، 1426ق.
حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1409ق.
حسینى عاملى، سید محمدجواد بن محمد، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1419ق.
حسینى میلانى، سید محمدهادى، محاضرات فی فقه الإمامیه - کتاب الخمس، مشهد، دانشگاه فردوسى، 1395ق.
حکیم، سید محسن، مستمسک العروه الوثقى، قم، مؤسسه دارالتفسیر، 1416ق.
حلى، حسن بن یوسف، تذکره الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت، بی­‌تا.
همو، قواعد الأحکام فی معرفه الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1413ق.
همو، مختلف الشیعه فی أحکام الشریعه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1413ق.
خلوتی، محمد بن احمد، حاشیه الخلوتی على منتهى الإرادات، دمشق، دار‌النوادر، 1432ق.
خمینى، سید روح­‌الله، تحریر الوسیله، قم، دارالعلم، بی­‌تا.
همو، صحیفه نور، تهران، سروش، 1369ش.
خویى، سید ابو‌القاسم، موسوعه الإمام الخوئی، قم، مؤسسه احیاء آثار امام خویی، 1418ق.
دمیری، بهرام بن عبدالله، الشامل فی فقه الإمام مالک، مرکز نجیبویه للمخطوطات و خدمه التراث، 1429ق.
زحیلی، وهبه، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق، دارالفکر، 2008م.
سبحانی، جعفر، الخمس فی الشریعه الإسلامیه الغراء، قم، مؤسسه امام صادق، 1420ق.
سبزوارى، محمدباقر بن محمدمؤمن، ذخیره المعاد فی شرح الإرشاد، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1247ق.
سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دار‌المعرفه، 1414ق.
سلار، حمزه بن عبدالعزیز، المراسم العلویه و الأحکام النبویه، قم، منشورات الحرمین، 1404ق.
سمرقندی، محمد بن احمد، تحفه الفقهاء، بیروت، دار‌الکتب العلمیه، 1414ق.
شافعی، محمد بن ادریس، الأم، بیروت، دار‌المعرفه، 1410ق.
شهید اول، محمد بن مکى، الدروس الشرعیه فی فقه الإمامیه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1417ق.
همو، اللمعه الدمشقیه فی فقه الإمامیه، بیروت، دار‌التراث؛ الدار ‌الإسلامیه، 1410ق.
شهید ثانی، زین‌الدین بن على، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، قم، داورى، 1410ق.
همو، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسه المعارف الإسلامیه، 1413ق.
صدر، سید محمدباقر، اقتصادنا، قم، دفتر تبلیغات اسلامى شعبه خراسان، 1417ق.
طباطبایى یزدى، سید محمدکاظم، العروه الوثقى، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، 1409ق.
طوسى، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیه، تهران، المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه، 1387ق.
همو، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوى، بیروت، دارالکتاب العربی، 1400ق.
عمرانی، یحیى بن ابی‌الخیر، البیان فی مذهب الإمام الشافعی، جده، دار‌المنهاج، 1421ق.
فاضل آبى، حسن بن ابى­‌طالب، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1417ق.
فیاض، محمد اسحاق، الأراضی، قم، دارالکتاب، 1401ق.
کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1407ق.
کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت، دار‌الکتب العلمیه، 1406ق.
کاشف الغطاء، جعفر بن خضر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعه الغراء، قم، دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، 1422ق.
کلوذانی، محفوظ بن احمد، الهدایه على مذهب الإمام أحمد، کویت، مؤسسه غراس، 1425ق.
مالک بن انس، المدونه الکبری، بیروت، دارالفکر، 1425ق.
ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الإمام الشافعی، بیروت، دار‌الکتب العلمیه، 1419ق.
محقق حلى، جعفر بن حسن، المختصر النافع فی فقه الإمامیه، قم، مؤسسه المطبوعات الدینیه، 1418ق.
همو، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، اسماعیلیان، 1408ق.
محقق داماد، سید محمد، کتاب الخمس، قم، دارالإسراء، 1418ق.
مرداوی، علی بن سلیمان، الإنصاف فی معرفه الراجح من الخلاف، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
مزنی، اسماعیل بن یحیى، مختصر المزنی، بیروت، دار‌المعرفه، 1410ق.
مقدس اردبیلى، احمد بن محمد، مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1403ق.
مکارم شیرازی، ناصر، أنوار الفقاهه ـ کتاب الخمس و الأنفال، قم، مدرسه امام علی بن ابی­‌طالب، 1416ق.
منتظری، حسینعلى، دراسات فی ولایه الفقیه و فقه الدوله الإسلامیه، قم، تفکر، 1409ق.
موسوى خلخالى، سید محمدمهدى، فقه الشیعه ـ کتاب الخمس و الأنفال، قم، دارالبشیر، 1427ق.
مؤمن قمى، محمد، الولایه الإلهیه الإسلامیه أو الحکومه الإسلامیه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1425ق.
نجفى، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی‌تا.
نراقى، احمد بن محمدمهدى، مستند الشیعه فی أحکام الشریعه، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1415ق.
نورى، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1408ق.
نووی، یحیى بن شرف، روضه الطالبین و عمده المفتین، بیروت- دمشق- عمان، المکتب الإسلامی، 1412ق.
هاشمى شاهرودى، سید محمود، کتاب الخمس، قم، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل­‌بیت، 1425ق.
همدانى، رضا بن محمدهادى، مصباح الفقیه، قم، مؤسسه الجعفریه لإحیاء التراث؛ دفتر انتشارات اسلامی، 1416ق.