تأثیر مصلحت اجتماعی در حکم فقهی فرزندخواندگی در مذاهب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فقه و حقوق خصوصی دانشگاه شهید مطهری

2 دکترای فقه و حقوق خصوصی دانشگاه خوارزمی و عضو هیئت علمی دانشگاه مذاهب اسلامی

چکیده

فرزندخواندگی یا به ‌اصطلاح فقهی آن «تبنّی»، عنوانی کهن است که امروزه نیز مصادیق نوین فراوان در کشورهای اسلامی و غیراسلامی یافته است. این عنوان با قضیه‌­ای در تاریخ اسلام که حاکی از رسمی دیرین در زمان جاهلیت است، پیوند خورده و شأن نزول آیات چهارم و پنجم سوره احزاب را فراهم آورده است. قضیه فرزندخواندگی زید بن حارثه توسط پیامبر اسلام در حالی که آیات سوره احزاب دال بر ممنوعیت فرزندخواندگی به شکل دوران پیش از اسلام، یعنی تسری کلیه احکام فرزندان حقیقی به فرزندخوانده، موجب شده است در مذاهب اسلامی تحلیل این مسئله مورد توجه و مداقه بیشتری قرار بگیرد. با مرور تاریخ زندگانی جوامع بشری، همیشه انسانها از زاویه پیوندهای عمیق انسانی و نوع‌دوستی توجه ویژه‌ای به کودکان بی‌سرپرست یا بدسرپرست داشته‌اند، علاوه بر آن در جوامع اسلامی تعالیم عالی دین مبین اسلام، اهتمام به امور ایتام را مورد تأکید ویژه قرار داده است. از سوی دیگر فرزندخواندگی در شرایط کنونی، نقش و فایده چشمگیری در استحکام به کانون خانواده‌های بدون اولاد و سالم‌سازی جامعه و رفع مشکلات روحی اطفال بی‌سرپرست و کاهش ناهنجاری‌ها دارد. از آنجا که احکام اسلام دائرمدار مصالح و مفاسد است و این مصالح و مفاسد به خصوص آنجا که در زمینه امور اجتماعی است معقول‌المعنا و قابل درک بوده و می‌تواند راهگشای معضلات اجتماعی قرار گیرد، از این منظر، بررسی حکم فقهی فرزندخواندگی با تأکید بر نقش مصلحت و مسائل نوپیدای آن می‌تواند پاسخگوی مشکلات این دسته از کودکان در خانواده­ میزبان یا خانواده مراقب باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Impact of Social Expediency in Jurisprudential Law of Adoption in Islamic Denominations

نویسندگان [English]

  • Seyed Mohammad Sadegh Mousavi 1
  • Abdulhamid Talebi 2
1 Associate Professor at Shahid Motahari University
2 Ph.D. at Kharazmi University & Faculty member at University of Islamic Denominations
چکیده [English]

Adoption, which is called “tabanni” in jurisprudential terminology, is a precedent subject that has also found many new examples in Islamic and non-Islamic countries. This title has been linked to an incident in Islamic history, i.e. the historical narrative of Zayd ibn Harithah who was adopted by the Prophet of Islam, which indicates a long standing custom at the time of ignorance, and provided the status of the revelation for the fourth and fifth verses of Surah Al-Ahzab. The verses of Surah Al-Ahzab refer to the prohibition of adoption in the form which was common in the pre-Islamic era, i.e. passage of all provisions of Sharia laws about the real children to adopted children. Therefore, analysis of this issue has been considered as an important issue in different Islamic denominations. With a review of the history of human life in different societies, we can see that humans have always paid specific attention to orphans or neglected children. Additionally, in Islamic societies, the high teachings of Islam have emphasized the importance of dealing with the affairs of the orphans. On the other hand, adoption in the present situation has a remarkable role to play in strengthening the foundations of childless families and improving the well-being in the society and eliminating the psychological problems of orphans and reducing abnormalities. Since Sharia laws are based on expediency of individuals and the society, and can be used to solve social problems, analysis of the jurisprudential laws of adoption, emphasizing the role of expediency and new inquiries around the issue, can find solutions to the problems of this group of children in the host family or the guardian family.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Social Expediency
  • Adoption (tabanni)
  • Jurisprudence of Islamic Denominations
قرآن کریم.
آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1420ق.
ابن­‌ادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
ابن­‌بدران، عبدالقادر بن احمد، المدخل الی مذهب الامام احمد بن حنبل، بیروت، مؤسسه الرساله، 1401ق.
ابن­‌حزم، علی بن احمد، الإحکام فی اصول الأحکام، قاهره، مطبعه العاصمه، بی‌تا.
ابن­‌عبدالسلام، عبدالعزیز، قواعد الأحکام فی مصالح الأنام، قاهره، بی­‌نا، 1388ق.
ابن­‌ماجه قزوینی، محمد بن یزید، سنن ابن­‌ماجه، بیروت، دارالجیل، 1418ق.
انصاری، قدرت­‌الله، احکام و حقوق کودکان در اسلام، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، 1392ش.
همو، موسوعه احکام الاطفال و ادلتها، قم، اعتماد، 1428ق.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تهران، المکتبه الاسلامیه، 1398ق.
حسینی سیستانی، سید علی، منهاج الصالحین، قم، سرور، 1424ق.
حسینی مراغی، میر عبدالفتاح، العناوین الفقهیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، قم، مؤسسه امام صادق، 1420ق.
همو، تذکره الفقهاء، تهران، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1414ق.
همو، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، قم، مؤسسه بوستان کتاب، 1423ق.
خسروپناه، عبدالحسین، گفتمان مصلحت در پرتو شریعت و حکومت، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1379ش.
خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1410ق.
همو، صحیفه نور، تهران، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1369ش.
خویی، سید ابوالقاسم، صراط النجاه فی اجوبه الاستفتاءات، قم، دفتر نشر برگزیده، 1425ق.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تهران، دفتر نشر کتاب، 1404ق.
زحیلی، وهبه، موسوعه الفقه الاسلامی و القضایا المعاصره، دمشق، دارالفکر، 1431ق.
زیدان، عبدالکریم، المفصل احکام المرأه و البیت المسلم فی الشریعه الاسلامیه، بیروت، مؤسسه الرساله، 1417ق.
سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام، نجف، مطبعه الآداب، 1396ق.
سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دارالمعرفه، 1406ق.
شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
شهید ثانی، زین­‌الدین بن علی، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1424ق.
همو، حقائق الایمان مع رسالتی الاقتصاد و العداله، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1409ق.
همو، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، 1421ق.
طباطبایی، سید علی بن محمدعلی، ریاض المسائل، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1419ق.
طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
همو، بررسی‌های اسلامی، قم، هجرت، بی‌تا.
طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1409ق.
همو، تهذیب الاحکام، تهران، نشر صدوق، 1417ق.
عالمی طامه، حسن، فرزندخواندگی در اسلام، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1391ش.
غریانی، صادق بن عبدالرحمن، مدونه الفقه المالکی و ادلته، بیروت، مؤسسه الریان، 1426ق.
غزالی، محمد بن محمد، المستصفی من علم الاصول، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1413ق.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1420ق.
قرضاوی، یوسف، حلال و حرام در اسلام، ترجمه ابوبکر حسن­‌زاده، تهران، نشر احسان، 1377ش.
قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1415ق.
گرجی، ابوالقاسم، مقالات حقوقی، تهران، دانشگاه تهران، 1369ش.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403ق.
محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تهران، استقلال، 1409ق.
محقق کرکی، علی بن حسین، الرسائل، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1409ق.
همو، جامع المقاصد فی شرح القواعد، بیروت، مؤسسه آل البیت، 1411ق.
مرعشی نجفی، سید شهاب­‌الدین، منهاج المؤمنین، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1409ق.
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1375ش.
الموسوعه الفقهیه الکویتیه، کویت، دارالسلاسل، 1410ق.
موسوی بجنوردی، سید محمدحسن، القواعد الفقهیه، قم، الهادی، 1429ق.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1367ش.
نراقی، احمد بن محمدمهدی، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1417ق.