مبانی حکم حیات و موت در پدیده مرگ مغزی از منظر فقه مذاهب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فقه و حقوق اسلامی دانشگاه سمنان

2 کارشناس ارشد فقه و حقوق اسلامی

چکیده

مرگ طبیعی انسان با توقف قلب و تنفس شروع می‌­شود و سپس اعضای دیگر حیات خود را از دست می­‌دهند که این پدیده مورد پذیرش پزشکان، فقهای فریقین و عرف واقع شده است؛ اما عمده­‌ترینِ تردیدها در مرگ انسان، از ناحیه سلولهای مغزی است که در چنین حالتی، قلب به­‌فعالیت می­‌پردازد اما زنده بودن انسان فقط به حیات نباتی وی محدود شده و راه بازگشت به زندگی انسانی وجود ندارد و تنها با کمک دستگاههای پزشکی می­‌توان حیات سایر اعضاء را تا مدتی حفظ کرد. با توجه به اینکه تشخیص شروع مرحله مرگ بیمار مبتلا به مرگ مغزی به­‌منظور اجرای احکام فقهی و حقوقی مترتب بر فوت­‌شدگان، حائز اهمیت است، لذا در این پژوهش، حیات و موت چنین بیماری در دو حوزه دین و پزشکی مورد نقد و بررسی قرار خواهد گرفت. واکاوی ادله دیدگاههای مطرح، این نتیجه را در پی دارد که از دیدگاه پزشکان، بیمار مبتلا به مرگ مغزی، مرده محسوب می­‌شود و اما طبق قول منتخب فقهای فریقین و نظر عرف، بیمار مبتلا به مرگ مغزی، شخص زنده محسوب شده و احکام فقهی و حقوقی مترتب بر فوت­‌شدگان جاری نخواهد گردید، تا زمانی که مرگ واقعی چنین شخصی احراز شود. نظر منتخب و نتیجه گرفته­‌شده از ادله این است که آثار فقهی و حقوقی مترتب بر حکم به فوت بیمار مبتلا به مرگ مغزی تا زمان احراز مرگ واقعی بیمار مبتلا به مرگ مغزی جاری نمی­‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Bases and Grounds for the Rule of Life or Death in the Phenomenon of Brain Death from the Perspective of Islamic Denominations' Jurisprudence

نویسندگان [English]

  • Hamid Masjedsaraei 1
  • Azam Nazari 2
1 Associate Professor of Semnan University
2 MSc
چکیده [English]

The natural death of humans begins with ceasing of the heartbeat and breathing, and then other organs will lose their lives. This phenomenon has been accepted as that of death by physicians, and Shiite and Sunni jurisprudents; however, the main doubts about human death are related to the brain cells as in such a state, the heart has its activity, but human life is limited only to a vegetative life and there is no way for returning to human life, and only with the help of medical devices, the life of other organs can be maintained for a period of time. It is important to identify the beginning of the death stage of a patient with brain death in order to enforce the jurisprudential and legal rulings applicable to the deceased; therefore, in this research, the question where such a person is dead or alive was analyzed in two areas of religion and medicine. Examining the reasons behind the views leads to this result that, from the viewpoint of physicians, a patient with brain death is considered dead, but according to the opinion of the Shiite and Sunnite jurisprudents and the common law, the patient with brain death is considered alive; and Islamic jurisprudential and legal rulings applicable to the deceased will not be applicable to such a person until the real death of such a person is established.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Life
  • Death
  • Brain Death
  • Shiite and Sunnite Jurisprudents
  • Common Law
قرآن کریم.
آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
ابن­‌بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
ابن­‌عابدین، محمدامین بن عمر، رد المحتار علی الدر المختار، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
ابن­‌عربی، محمد بن عبدالله، احکام القرآن، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
ابن­‌نجیم مصری، زین­‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، بیروت، منشورات محمدعلی بیضون؛ دارالکتب العلمیه، 1418ق.
ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف، البحر المحیط، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1422ق.
ارسطو، درباره نفس، ترجمه علی مراد داوودی، تهران، حکمت، 1379ش.
افلاطون، دوره کامل آثار، ترجمه محمدحسن لطفی، تهران، خوارزمی، 1367ش.
امامی، سید حسن، حقوق مدنی، تهران، اسلامیه، 1391ش.
ایجی، عبدالرحمن بن احمد، المواقف، بیروت، دارالجیل، 1417ق.
ایروانى، باقر، دروس تمهیدیه فی الفقه الاستدلالی على المذهب الجعفری، قم، بی­‌نا، 1427ق.
ایزدهی، سید سجاد، قطع و پیوند اعضاء از دیدگاه امام خمینی، تهران، عروج، 1392ش.
بابایى، احمدعلى، برگزیده تفسیر نمونه، تهران، ‏دارالکتب الاسلامیه‏، 1382ش.
بحرانى، یوسف­ بن احمد، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1405ق.
بخیت، محمود عبدالله و محمد عقله علی، الوسیط فی فقه المواریث، عمان، دارالثقافه، 2005م.
پور­جواهری، علی، پیوند اعضاء و مرگ مغزی در آئینه فقه، تهران، دانشگاه امام صادق، 1383ش.
جندی، احمدنصر، المواریث فی الشرع و القانون، قاهره، دارالکتب القانونیه، 2000م.
حبیبی، حسین، مرگ مغزی و پیوند اعضاء از دیدگاه فقه و حقوق، قم، بوستان کتاب، 1380ش.
حر عاملی، محمد بن حسن، ‌تفصیل وسائل الشیعه الى تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل­‌البیت، 1409ق.
حسینى روحانى، سید صادق، فقه الصادق، قم، دارالکتاب؛ مدرسه امام صادق، 1412ق.
حسینى همدانى، سید محمدحسین‏، انوار درخشان‏، تهران، کتابفروشى لطفى، 1404ق.
حصکفی، الدر المختار، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
حلی، حسن بن یوسف، إرشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
حنفی، ابن­‌ابی­‌العز، شرح العقیده الطحاویه، بیروت، المکتب الاسلامی، 1391ق.
خضری، احمد کامل، المواریث الاسلامیه، بی­‌جا، المجلس الأعلی للشئون الاسلامیه، 1386ق.
خمینی، سید روح­‌الله، تحریر الوسیله، بیروت، دارالمنتظر، 1405ق.
زحیلی، وهبه، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق، دارالفکر، 1418ق.
سبزوارى، سید عبدالأعلى، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام‌، قم، مؤسسه المنار‌، 1413ق.
ستوده، حمید، مرگ مغزی؛ پردازش فقهی ـ حقوقی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، 1391ش.
سریتی، عبدالودود محمد، الوصایا و الاوقاف و المواریث فی الشریعه الاسلامیه، بیروت، دارالنهضه العربیه، 1997م.
سلیمانپور، علی و محمد امراللهی شریف­‌آبادی، مرگ مغزی و پیوند اعضاء، تهران، سازمان پزشکی قانونی کشور، مرکز تحقیقات پزشکی قانونی، 1391ش.
سویلم، محمد محمد احمد، موت الدماغ: دراسه طبیه قانونیه فقهیه معاصره، اسکندریه، منشاه المعارف، 1431ق.
سیدحسینی، صادق، خرید و فروش و پیوند اعضاء از دیدگاه فقه و حقوق، تهران، علمی و فرهنگی، 1393ش.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی­‌بکر، تنویر الحلک فی امکان رؤیه النبی و الملک، استانبول، مکتبه الحقیقیه، 1406ق.
شلبی، محمد مصطفی، احکام المواریث بین الفقه و القانون، بیروت، دارالنهضه العربیه، 1978م.
شهرزاد، عمرون، احکام نقل و زرع الاعضاء البشریه من الاموات الی الاحیاء فی الفقه الاسلامی و القانون (دراسه مقارنه)، قاهره، دارالنهضه العربیه، 2012م.
شهید ثانى، زین­‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسه المعارف الإسلامیه، 1413ق.
شهیدی، مهدی، ارث، تهران، سمت، 1374ش.
همو، ارث، تهران، مجمع علمی و فرهنگی مجد، 1381ش.
شوکانی، محمد، فتح القدیر، بیروت، عالم الکتب، بی­‌تا.
شیخلی، خیزومه شاکر رشید، الحمل و احکامه فی الفقه الاسلامی، بغداد، دیوان الوقف السنی، مرکز البحوث و الدراسات الاسلامیه، 1427ق. 
شیروانی، غلامحسین، بیماریهای مغزی عروقی، تهران، واحد فوق برنامه بخش فرهنگی دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی، 1364ش.
صابونی، محمدعلی، المواریث فی الشریعه الاسلامیه فی ضوء الکتاب و السنه، قاهره، دارالصابونی، 1423ق. 
صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیره خیر العباد، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1414ق.
طباطبایى قمى، سید تقى، مبانی منهاج الصالحین، قم، منشورات قلم الشرق، 1426ق.
طباطبایی، سید علی بن محمد، الشرح الصغیر فی شرح مختصر النافع، قم، کتابخانه آیة­الله مرعشی نجفی، 1409ق.
همو، ریاض المسائل فی تحقیق الاحکام بالدلائل، قم، مؤسسه آل­‌البیت، 1418ق.
طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ترجمه علی عبدالحمیدی و عبدالعلی صاحبی، مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى‏، 1377ش.
همو، مجمع البیان فى تفسیر القرآن‏، ترجمه­ سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، فراهانى، 1360ش.
طیب، سید عبدالحسین‏، اطیب البیان فی تفسیر القرآن،‏ تهران،‏ اسلام، 1378ش.
عارفی شیرداغی، محمد اسحاق، رابطه نفس و بدن، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1392ش.
عاملى، محمد بن على، نهایة المرام فی شرح مختصر شرائع الإسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1411ق.
عباسی، محمود، مجموعه مقالات حقوقی پزشکی، تهران، حقوقی، 1379ش.
فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام عن قواعد الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416ق.
فخررازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1420ق.
فلوطین، دوره کامل آثار، ترجمه محمدحسن لطفی، تهران، خوارزمی، 1366ش.
قاسم زاده، سید مرتضی، حقوق مدنی: حق شفعه، وصیت و ارث، تهران، دادگستر، 1391ش.
قراعه، محمود علی، الثقافه الروحیه فی انجیل برنابا، بی‌­جا، بی‌­نا، بی‌تا.
قرائتى، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگى درسهایى از قرآن‏، 1383ش.
قرشى، سید على­‌اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، ‏بنیاد بعثت‏، 1377ش.
قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر القرطبی، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، 1405ق.
قضایی، صمد، پزشکی قانونی، تهران، دانشگاه تهران، 1373ش.
کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1407ق.
کاتوزیان، ناصر، قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی، تهران، میزان، 1393ش.
گودرزی، فرامرز، پزشکی قانونی برای دانشجویان رشته حقوق، تهران، سمت، 1384ش.
مالک بن انس، الموطأ، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1370ق.
محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تهران، بی‌نا، 1274ش.
مختاری، محمدحسین و علی­‌اصغر مرادی، فرهنگ اصطلاحات فقهی، تهران، انجمن قلم: مؤسسه پژوهشی ابن­‌سینا، 1377ش.
مخلوف، حسنین محمد، المواریث فی الشریعه الاسلامیه، قاهره، المجلس الأعلی للشئون الاسلامیه، لجنة التعریف بالاسلام، 1900م.
مدرسی، محمدتقی، تفسیر هدایت‏، ترجمه­ پرویز اتابکی، مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى‏، 1377ش.
مرتضوی، سید محسن، پیوند اعضاء و مرگ مغزی در آینه فقه، مشهد، نسیم رضوان، 1393ش.
مسجدسرائی، حمید، ترمینولوژی فقه، تهران، پیک کوثر، 1391ش.
مغنیه، محمدجواد، الفقه علی المذاهب الخمسه، ترجمه مصطفی جباری و حمید مسجدسرائی، تهران، انتشارات ققنوس، 1379ش.
مفید، محمد بن محمد، احکام النساء، قم، کنگره هزاره شیخ مفید، 1413ش.
مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه‏، تهران‏، دارالکتب الإسلامیه، 1374ش.
میرزاخسروانى، علی­رضا، تفسیر خسروى، تهران، اسلامیه‏، 1390ش.
نجفى، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1404ق.
نراقى، احمد بن محمد، مستند الشیعه فی أحکام الشریعه، قم، مؤسسه آل البیت، 1415ق.
واحدی، قدرت­‌الله، طلاق، تهران، آسیا، 1374ش.