قراردادهای اداری از منظر فقه مذاهب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه حقوق عمومی و بین‌الملل دانشگاه تهران

2 دکترای حقوق عمومی دانشگاه تهران

چکیده

امروزه دولت به­‌منظور ایفای وظایف خود در عرصه­‌های گوناگون مبادرت به انعقاد قراردادهایی با اشخاص حقوق خصوصی می­‌نماید. از آنجا که هدف حکومت از بستن چنین قراردادهایی تأمین منافع عمومی است، لذا شرایط خاصی را می­‌طلبد که در توافقهای مرسوم در میان افراد عادی معمول نیست. برابری طرفین عقد در حقوق و امتیازات به­‌عنوان یک اصل مسلم در حقوق خصوصی پذیرفته شده است، اما بهره­‌گیری از قدرت عمومی در قراردادهای دولتی ایجاب می­‌کند که کفه ترازو به طرف دولت سنگینی کند. شرطهای استثنائی همچون فسخ یک­‌جانبه قرارداد یا تغییر قیمتها برحسب صلاحدید اداره، این پرسش را با خود به همراه دارد که آیا چنین توافقاتی مهر تأییدی از جانب فقه مذاهب اسلامی می­‌گیرند؟ برخلاف تلقی رایج که قراردادهای اداری را محصول دنیای مدرن می­‌دانند، فقهای فریقین به‌­ویژه اهل­‌سنت از قدیم با مفهوم قراردادهای اداری ناآشنا نبوده و در لابه‌­لای کتب خود به این موضوع اشاره کرده­‌ند. با ظهور دولت رفاه و پررنگ شدن نقش دولت در زندگی مردم، اهمیت قراردادهای اداری بیش از پیش نمایان گشته است چرا که بدون آن امکان خدمت دولت به شهروندان میسر نیست. حکومت اسلامی از ابتدای تأسیس خود در مدینه و بعد از آن در زمان خلفای راشدین برای پیشبرد امور نیازمند یک چارچوب حقوقی رسمی بود. سنت نبوی و جانشینان آن در مواجهه با مسائلی که دولت اسلامی از راه توافق با اتباع خود آن حل و فصل می­‌کرد، منبع ارزشمندی در این راستا است. ارزیابی هر قراردادی با قواعد کلی صحت هر عقد، موضوعی می­‌باشد که نباید از کنار آن به­‌سادگی گذشت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Administrative Contracts from the Perspective of Islamic Denominations’ Jurisprudence

نویسندگان [English]

  • Bijan Abbasi 1
  • Seyed Mojtaba Hoseini AlMousavi 2
1 Associate Professor of Tehran University
2 P.H.D of Tehran University
چکیده [English]

Today, governments bind contracts with private legal persons in order to fulfill their obligations in various fields. Since the government’s goal of binding such contracts is to provide public interest, so there are certain circumstances that are not common in usual agreements among ordinary people. Equality of parties in rights and privileges has been accepted as a pivotal principle in private law, but the exploitation of public power in administrative contracts makes these contracts in favor of governments. Exceptional terms such as unilateral termination of contract or price changes based on administrative exemptions, raises the question whether such agreements are approved by jurisprudence of Islamic denominations or not? Contrary to the common attitude that considers administrative contract as the offspring of the modern world, jurists of Islamic schools of thought were not unfamiliar with the concept of administrative contracts and referred to this concept in their books. With the emergence of a welfare state and a highlight of the role of the state in people's lives, the importance of administrative contracts has been clear more than before, since without them, it is not possible for states to serve citizens. Islamic Government, from the beginning of its establishment in Medina, and later in the time of Khulafa’ Rashidin, needed a formal legal framework for conducting its affairs. The Prophet's tradition and his successors in dealing with the issues that the Islamic Government resolved through its cooperation with its citizens is a valuable resource in this regard. Evaluating each contract with the general rules of proper contracts is something that should not be easily overlooked.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Administrative Contracts
  • Welfare State
  • Exceptional Conditions
  • Public Power
  • Prophetic Tradition
  • Khulafa’ Rashidin
  • General Principles of Transactions
آخوند خراسانی، محمدکاظم، کفایه الاصول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1383ش.
ابن­‌ابی­‌جمهور احسائی، محمد بن علی، عوالی اللئالی، قم، سیدالشهداء، 1403ق.
ابن­‌بابویه، محمد بن علی، علل الشرائع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی­‌تا.
ابن­‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، القواعد النورانیه الفقهیه، عربستان، دار ابن­‌الجوزی، 1422ق.
ابن­‌حزم، علی بن احمد، المحلی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
ابن­‌رجب حنبلی، ابوالفرج، الاستخراج لاحکام الخراج، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1405ق.
ابن­‌زید، عبدالعزیز محمد، التحکیم فی العقود الاداریه، رساله ماجیستر، عمان، الاردن، بی­‌تا.
ابن­‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستذکار، بیروت، مؤسسه الرساله، 1414ق.
ابن­‌فراء، محمد بن حسین، الاحکام السلطانیه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1421ق.
ابن­‌قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، قاهره، مکتبه قاهره، 1388ق.
ابن­‌قیم، محمد بن ابی­‌بکر، زاد المعاد فی هدی خیر العباد، بیروت، مکتبه المنار، 1415ق.
ابن­‌کثیر، اسماعیل بن عمر، سیره النبویه، بیروت، دارالمعرفه، 1396ق.
ابوالحمد، عبدالحمید، حقوق اداری، تهران، طوس، 1388ش.
ابوزهره، محمد، الملکیه و نظریه العقد فی الشریعه الاسلامیه، قاهره، دارالفکر العربی، 2009م.
ابوشبهه، محمد، السیره النبویه علی ضوء القرآن و السنه، دمشق، دارالقلم، 1427ق.
امامی، محمد و دیگران، حقوق اداری، تهران، میزان، 1388ش.
انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب المکاسب، قم، کنگره جهانی شیخ انصاری، 1415ق.
ایروانی، باقر، دروس تمهیدیه فی القواعد الفقهیه، قم، دارالفقه، 1426ق.
ایزدهی، سید سجاد، مصلحت در فقه سیاسی شیعه، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1393ش.
بحرانی سند، محمد، اسس النظام السیاسی عند الامامیه، قم، مکتبه فدک، 1426ق.
همو، ملکیه الدوله، قم، مکتبه فدک، 1428ق.
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دارطوق النجاه، 1422ق.
بروجردی، سید حسین، الحاشیه علی کفایه الاصول، قم، انصاریان، 1412ق.
بغدادی، عبدالقاهر، اصول الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1401ق.
بهبهانی، وحید، الرسائل الفقهیه، قم، مؤسسه العلامه المجدد، 1387ش.
بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1424ق.
پزشکی، محمد، عرصه عمومی و خصوصی در فقه شیعه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1393ش.
جبوری، محمود، العقود الاداریه، عمان، دارالثقافه، 2006م.
جعفری لنگرودی، محمدجعفر، فن استدلال منطق حقوق اسلام، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1382ش.
جمعی از نویسندگان، گفتارهایی در دیوان عدالت اداری، تهران، مرکز مطبوعات و انتشارات قوه قضائیه، 1394ش.
جهشیاری، محمد بن عبدوس، الوزراء و الکتاب، بیروت، دارالحدیث، 1408ق.
حائری، سید کاظم، فقه العقود، قم، مجمع اندیشه اسلامی، 1423ق.
حائری، عبدالهادی، نخستین رویارویی اندیشه­‌گرایان ایران با دو تمدن بورژوازی غرب، تهران، امیرکبیر، 1367ش.
حسینی عاملی، سید جواد بن محمد، مفتاح الکرامه فی شرح القواعد العلامة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1409ق.
حواء، ماجد، العقود الاداریه و التحکیم، اسکندریه، دارالجامعه الجدیده، 2004م.
حیدری، محسن، ولایه الفقیه؛ تاریخها و مبانیها، بیروت، دارالولاء، 1425ق.
خمینی، سید روح­‌الله، صحیفه نور، تهران، عروج، 1385ش.
همو، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بی­‌تا.
همو، کشف الاسرار، قم، مصطفوی، بی­‌تا.
خویی، سید ابوالقاسم، التنقیح فی شرح العروه الوثقی، بی­‌جا، بی­‌نا، بی­‌تا.
دمیری، کمال­‌الدین، النجم الوهاج فی شرح المنهاج، جده، دارالمنهاج، 1425ق.
رشیدرضا، محمد، تفسیر المنار، قاهره، مطبعه المنار، 1353ق.
رضایی­‌زاده، محمدجواد، حقوق اداری، تهران، میزان، 1390ش.
روحانی، سید محمد، منهاج الفقاهه، قم، انوار الهدی، 1429ق.
زحیلی، وهبه، الوجیز فی اصول الفقه، تهران، احسان، 1423ق.
زرکشی، عبدالله، المنثور فی القواعد الفقهیه، کویت، وزارت الاوقاف، 1405ق.
سبزواری، هادی، اسرار الحکم، تهران، مطبوعات دینی، 1383ش.
سمهودی، علی بن عبدالله، خلاصه الوفاء بالاخبار دارالمصطفی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 2010م.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی­‌بکر، الاشباه و النظائر، بیروت، دارالکتب العربی، 1407ق.
شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه.
شریف مرتضی، علی بن حسین، رسائل الشریف، بی­‌جا، بی­‌نا، بی­‌تا.
شمس­‌الدین، محمدمهدی، نظام الحکم و الاداره فی الاسلام، بیروت، المؤسسه الدولیه، 1411ق.
شمعی، محمد، حقوق قراردادهای اداری، تهران، جنگل، 1395ش.
شهید ثانى، زین­‌الدین بن على، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، 1413ق.
طالقانی، نظرعلی، مناط الاحکام، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1394ش.
طباطبایی قمی، سید تقی، دراساتنا من الفقه الجعفری، قم، خیام، 1400ق.
همو، عمده المطالب فی التعلیق علی المکاسب، قم، کتابفروشی محلاتی، 1413ق.
طباطبایی مؤتمنی، منوچهر، حقوق اداری، تهران، سمت، 1390ش.
‌طباطبایی یزدى، سید محمدکاظم، حاشیه المکاسب، قم، دارالصفاء، 1424ق.
طباطبایی، سید  محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1388ش.
طماوی، سلیمان، الأسس العامه للعقود الإداریه، قاهره، دارالفکر، 1984م.
طوسى، محمد بن حسن، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوى، بیروت، دارالکتاب العربی، 1400ق.
عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سیره النبی الاعظم، قم، دارالحدیث، 1426ق.
عبدالهادی، بشار جمیل، العقد الاداری جوانب قانونیه و الاداریه و الادبیه، عمان، دارالثقافه، 2015م.
عبدالوهاب، محمد رفعت، النظریه العامه للقانون الاداری، اسکندریه، دارالجامعه الجدیده، 2012م.
عراقی، عزت­‌الله، و کاظم حبیب­‌زاده، «قراردادهای دولتی در حقوق ایران: بررسی شاخصها»، مجله حقوق خصوصی، شماره 15، پاییز و زمستان 1388ش.
علی­‌نوری، علیرضا، کلیات فقه اسلامی، قم، یاقوت، 1380ش.
قدوری، ابوالحسن، مختصر القدوری فی الفقه الحنفی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418ق.
کاتوزیان، ناصر، فلسفه حقوق، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1385ش.
کاروفین، فئودر، تاریخ دنیای قدیم، تهران، شبگیر، 1354ش.
کاندهلوی، محمد یوسف، حیاه الصحابه، بیروت، مؤسسه الرساله، 1420ق.
کتانی، عبدالحی، نظام اداری مسلمانان در صدر اسلام، ترجمه علیرضا قراگزلو، تهران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1388ش.
ماوردی، علی بن محمد، الاحکام السلطانیه، قاهره، دارالحدیث، بی­‌تا.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1414ق.
محقق داماد، سید مصطفی، قواعد فقه، تهران، مرکز نشر اسلامی، 1406ق.
مراغی، عبدالفتاح، العناوین الفقهیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح مسلم، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
مصطفوی، سید محمدکاظم، مائه قاعده فقهیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1421ق.
مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهه- کتاب البیع، قم، مدرسه امیرالمؤمنین امام علی، 1425ق.
همو، بحوث فقهیه هامه، قم، مدرسه امیرالمؤمنین امام علی، 1422ق.
منتظری، حسینعلی، نظام الحکم فی الاسلام، قم، سرایی، 1417ق.
موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم، فقه الشرکه علی نهج الفقه و القانون و کتاب التأمین، قم، دارالعلم، 1414ق.
موسی­‌زاده، ابراهیم، حقوق اداری، تهران، دادگستر، 1393ش.
مولایی، آیت، «مفهوم­‌شناسی قرارداد اداری با تأکید بر موانع نهادینه شدن آن در ایران»، مجله حقوق دادگستری، شماره 89، بهار 1394ش.
میرموسوی، سید علی، اسلام سنت دولت مدرن، تهران، نی، 1392ش.
وتری، منیر محمود، «العقود الاداریه و التحولات الاشتراکیه»، مجله قضاء، شماره 2، 1434ق.
هروی قاری، علی، مرقاه المفاتیح شرح مشکاه المصابیح، بیروت، دارالفکر، 1422ق.