قاعده «درء المفاسد أولی من جلب المصالح» و تأثیرات آن بر فقه اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

2 کارشناس ارشد فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

چکیده

قاعده «درء مفاسد أولی من جلب المصالح» از جمله قواعد فقهی پرکاربرد است که از فروعات قاعده کلی «لاضرر و لاضرار» است. هرچند که این قاعده بیشتر در نزد اهل‌­سنت مطرح شده لکن در کتب فقهی و اصولی فقهای فریقین به‌­کرات به آن استناد شده است. از آنجا که مقصود احکام شریعت محافظت از مصالح فردی و اجتماعی است و قاعده «درء المفاسد أولی من جلب المصالح» از جمله قواعد مرتبط با مصالح و مفاسد است، ارتباط وثیق این قاعده با نظریه مقاصد شریعت در حمایت از رعایت مصالح و دفع مفاسد می‌­تواند در جهت پاسخ‌­گویی به مشکلات جدید به عنوان راهکاری جدی تلقی گردد. این مقاله درصدد واکاوی بیشتر جایگاه، مفاد، مبانی و شروط اعمال قاعده «درء مفاسد أولی من جلب المصالح» و تبیین نسبت آن با فقه المقاصد، مصالح مرسله، سد ذرایع و قواعد فقهی مرتبط است. هم­چنین این مقاله به بررسی تأثیرات قاعده مذکور بر استنباط فقهی در گستره عبادات، معاملات، احکام و فقه سیاسی در فقه اهل­‌سنت و فقه امامیه و به‌­ویژه در موضوعات نوپدید می‌­پردازد. به این امید که بررسی این قاعده از جنبه علمی و تفریعی بتواند در تقریب فقهی و پویایی فقه مقاصدی و اتقان در اجتهاد مؤثر باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Rule of “Avoiding Corruptions Takes Priority over Gaining Benefits” and Its Effects on Islamic Jurisprudence

نویسندگان [English]

  • Majid Vaziri 1
  • Nouroddin Saediani 2
1 Assistant Professor of Islamic Azad University
2 MA of Islamic Azad University
چکیده [English]

The rule of “Avoiding Corruptions Takes Priority over Gaining Benefits” is one of the most widely used jurisprudential rules. This rule is one of the branches of the general rule of “prohibition of detriment” (la dharara va la dhirar fi al-Islam). Although this rule has been raised more widely among Sunni Jurisprudents, it has been cited frequently in the books of jurisprudence and principles of jurisprudence of Sunni and Shi‘a scholars. Since the purpose of Sharia regulations is to protect personal and social interests and the rule of “Avoiding Corruptions Takes Priority over Gaining Benefits” is one of the rules relating to interests and corruptions, therefore the relationship between this rule and the theory of ultimate religious purposes for practical regulations (Maqasid al-Sharia) to protect the observance of interests and the avoiding of corruptions can be considered a serious strategy to answer new problems. This article seeks to study the position, content, bases and conditions of the application of the rule of “Avoiding Corruptions Takes Priority over Gaining Benefits” and to clarify its relationship with jurisprudence of ultimate religious purposes for practical regulations (Fiqhal-Maqasid), unspecified interests (Masalih al-Mursalah), blocking the means (Sadd-i Zarayi‘) and related jurisprudential rules. Also, this paper studies the effects of the above rule on the jurisprudential inference in the scope of worship, transactions, rulings and political jurisprudence in Sunni jurisprudence and Imami jurisprudence, and especially in emerging issues. We hope that the scientific and deductive study of this rule can be effective in jurisprudential approximation and the promotion of jurisprudence of ultimate religious purposes for practical regulations (Fiqh al-Maqasid) and strengthen the inferring of religious rules (Ijtihad).

کلیدواژه‌ها [English]

  • jurisprudential rule
  • Corruption
  • interest
  • conflict
  • Maqasid al-Sharia
قرآن کریم.
آخوند خراسانی، محمدکاظم، کفایة الاصول، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1409ق.
ابراهیم، انیس، معجم الوسیط، تهران، اندیشه سلامی، 1389ش.
ابن­­‌منظور، محمد بن ­مکرم‌، لسان العرب، بیروت، دارالبشائر، 1997م.
ابن­‌تیمیه، احمدبن عبدالحلیم، مجموع فتاوی، قاهره، مکتبه ابن­‌تیمیه، بی­‌تا.
ابن­‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، دارالمعرفه، بی­‌تا.
ابن­‌حجر هیتمی، احمد بن محمد، الفتاوی الکبری الفقهیه، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
ابن­‌حنبل، احمد بن محمد، مسند الامام احمد بن حنبل، بیروت، مؤسسه الرساله، 1417ق.
ابن­‌عاشور، محمد طاهر، مقاصد الشریعة الاسلامیة، عمان، دارالنفائس، 1421ق.
ابن­‌عبدالسلام، عبدالعزیز، قواعد الأحکام فی مصالح الأنام، بیروت، دارالجیل، 1980م.
ابن­‌عثیمین، محمد بن صالح، منظومه اصول الفقه و قواعده، دمام، دار ابن­‌الجوزی، 1426ق.
ابن­‌فارس، احمد، معجم مقابیس اللغه، بیروت، دارالفکر، 1399ق.
ابن­‌کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالفکر العربی، بی­‌تا.
ابن­‌نجیم مصری، زین‌الدین بن ابراهیم، الأشباه و النظائر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1413ق.
البار، محمد علی، «بنوک الحلیب»، مجله مجمع الفقه الاسلامی، جده، مجمع الفقه الاسلامی التابع لمنظمة المؤتمر الاسلامی، 1409ق.
البانی، محمد ناصرالدین، سلسله الاحادیث الصحیحه و شیء من فقهها، ریاض، مکتبه المعارف، 1415ق.
بوطی، محمد سعید رمضان، ضوابط فی الشریعة الاسلامیة، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1420ق.
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، دمشق، دارالطوق النجاة، 1422ق.
بورنو، محمد صدقی بن احمد، الوجیز فی ایضاح قواعد الفقه، بیروت، مؤسسه الرساله، 1419ق.
بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الإقناع، بیروت، دارالفکر، 1982م.
تسخیری، محمدعلی، القواعد الاصولیه و الفقهیه علی مذهب الامامیه، تهران، المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه، 1426ق.
جزیری، عبدالرحمن و سیدمحمد غروی و یاسر مازح، الفقه علی المذاهب الاربعه و مذهب اهل‌البیت، بیروت، دارالثقلین، 1419ق.
جمعی از نویسندگان، فرهنگ­‌نامه اصول فقه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389ش.
حسینى‌ شیرازى، سیدمحمد، فقه العولمة‌، بیروت، مؤسسه الفکر الاسلامی، 1422ق‌.
حکیم، محمدتقی، الاصول العامه للفقه المقارن، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1431ق.
خمینی، سیدروح­‌الله، تحریر الوسیله، نجف، مطبعه الآداب، 1390ق.
همو، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378ش.
فخررازی، محمدبن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1420ق.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دمشق، دارالقلم، 1996م.
رشید رضا، محمد، تفسیر المنار، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1991م.
زرقاء، مصطفی احمد، المدخل الی نظریة الالتزام العامة فی الفقه الاسلامی، دمشق، دارالقلم، 1420ق.
زیدان، عبدالکریم، الوجیز فی اصول الفقه، تهران، احسان، 1430ق.
سبکی، تاج­‌الدین بن علی، الاشباه و النظائر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1411ق.
سوسوه، عبدالمجید، «منهج فقه الموازنات فی الشریعة الاسلامیة»، مجله البحوث الفقهیه المعاصره، العدد 51، 1422ق.
سهیلی، محمد امین، قاعده درء المفاسد، قاهره، دارالسلام، 1431ق.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی­‌بکر، الاشباه و النظائر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1411ق.
شاطبی، اب‍راه‍ی‍م‌ ب‍ن‌ م‍وس‍ی‌، الموافقات فی اصول الشریعة، بیروت، دارالفکر، 1341ق.
شنقیطی، محمد، احکام الجراحیه الطبیه و الآثار المترتبه علیها، جده، دارالصحابه، 1415ق.
عدوی، علی، حاشیة علی کفایه الطالب، بیروت، دارالمعرفه، بی­‌تا.
علی­‌دوست، ابوالقاسم، فقه و مصلحت، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1388ش.
غزالی، محمد بن محمد، المستصفی فی علم الاصول، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1993م.
همو، المقصد الأسنى فی شرح معانی أسماء الله الحسنى، قبرس، نشر الجفان و الجابی، 1407ق.
فاضل مقداد (سیورى حلى)، مقداد بن عبدالله، ‌‌‌نضد القواعد الفقهیه على مذهب الإمامیه‌، قم، کتابخانه آیت‌­الله مرعشى نجفى، 1403ق.
فتوحی حنبلی، ابن‌­النجار، شرح الکوکب المنیر، دمشق، دارالفکر، 1400ق.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، دارالعلم، بی­‌تا.
قرافی، احمد بن ادریس، الفروق، بیروت، عالم الکتب، بی‌­تا.
قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1407ق.
مالک بن انس، الموطأ، بیروت، دارالمعرفه، 1420ق.
مبارک، محمد عبدالعزیز، قاعده درء المفاسد مقدم علی جلب المصالح و تطبیقاتها الطبیه، بی‌­تا، برگرفته از: https://units.imamu.edu.sa
مدکور، محمد سلام، المدخل للفقه الاسلامی، قاهره، دارالنهضه، 1389ق.
نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، ‏بیروت، دارالفکر، 1421ق.
همو، شرح صحیح مسلم، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1407ق.
وکیلی، محمد، فقه الاولویات دراسة فی الضوابط، ویرجینیا، المعهد العالمی للفکر الاسلامی، 1997م.
هنداوی، حسن بن ابراهیم، قاعده درء المفسدة مقدّم على جلب المصلحة: دراسة أصولیة فقهیة، بی­‌تا، برگرفته از: http://www.islamsyria.com
هیکل، محمد خیر، الجهاد و القتال، بیروت، دارالبیارق، 1417ق.