مورد عقد نکاح و آثار مترتب بر آن در فقه مذاهب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری فقه شافعی دانشگاه تهران

چکیده

معقودعلیه یا محل عقد نکاح از جمله مباحث مهم نکاح است و با این وجود، فقها ذیل عنوان مستقلی به آن نپرداخته­‌اند. این موضوع، غالباً در لابه­‌لای مباحثی چون احکام مهر، قَسم و نشوز و نزدیکی با همسر، بحث شده است. در باب معقودعلیه در عقد نکاح، پنج دیدگاه وجود دارد: اکثر حنفیه و گروهی از حنابله و امامیه، معقودعلیه را منافع بُضع زن می­‌دانند؛ اکثر حنابله و عده‌­ای از شافعیه معتقدند که محل عقد، حلیت استمتاع است؛ برخی از فقهای حنفیه و گروهی از مالکیه و شافعیه در قول صحیح خویش، معقودعلیه را زوجه دانسته‌­اند؛ اکثر مالکیه و شافعیه در قول مرجوح خود بر این باورند که زوجین، محل عقد نکاح هستند و بالاخره آنکه جمهور مفسران، معقودعلیه در نکاح را مجموعه‌­ای از بدن زن، منفعت بُضع و حلیّت استمتاع دانسته­‌اند. هریک از گروه­های پنج­‌گانه فوق، به ادله عقلی و نقلی برای اثبات صحت قول خویش، استناد کرده‌­اند. ارزیابی اقوال و ادله فوق، نشان می‌­دهد که قول به معقودعلیه بودنِ «حلیت استمتاع» از اتقان بیشتری برخوردار است؛ زیرا اولاً استمتاع، حق دوجانبه زوجین است؛ چه اگر زن در استمتاع، صاحب حق نبود کسب اذن از زوجه برای عزل، لازم نمی­‌بود و ثانیاً پذیرش دیدگاههای دیگر، آثاری به­‌دنبال دارد که غالباً نه با روح شریعت موافق است و نه زمینه شکل­‌گیری خانواده مدنظر شریعت اسلامی را فراهم می­‌کند. پذیرش این دیدگاه، مستلزم وجود حق فسخ برای زوج در صورت معیوب بودن زوجه، جواز درخواست اجرت از سوی زوجه در قبال انجام کارهای منزل یا شیر دادن به بچه است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Subject of Marriage Contract and Its Effects in Jurisprudence of Islamic Denominations

نویسندگان [English]

  • Mohammad Adel Ziaey 1
  • Seyed Fazel Rostami 2
1 Associate Professor of Tehran University
2 Ph.d. Student of Tehran University
چکیده [English]

Determination of the subject of marriage contract is one of most important discussions in juristic prescriptions for marriage in Islamic law. However, Islamic jurists and scholars did not mention it as an independent title in law and jurisprudence. These issues are often discussed under some other decrees like Marriage Portion, Oath, Wife’s Disobedience and Spouses’ Marital Relations. There are five juristic comments about the subject of marriage contract: The majority of Hanafi jurists and a group of Hanbalis and Shi‘as consider Taking Advantage of Woman’s Body as the subject of marriage contract. The majority of Hanbalis and Shafi‘is believe that the subject is The Permissibility of Enjoyment from each other for each one of the spouses. Some of Hanafi jurists and a group of Malikis and Shafi‘is had named the wife herself as the subject of the contract; And majority of them believe that both husband and wife should be considered as the subject of marriage contract. Finally, the majority of jurists and interpreters consider Taking Advantage of Woman’s Body, The Woman’s Body, and The Permissibility of Enjoyment as the subject of marriage contract. Each one of the mention five groups of scholars have invoked to some logical and juridical reasons for their rune. After a logical and scientific evaluation of all of these reasons, we can say: “the prescription that has mentioned the “Permissibility of Enjoyment” for both husband and wife as the “subject of marriage contract” is nearer to fact. Because, firstly the enjoyment is mutual right for spouses and if the wife had no right for enjoyment, it would not be necessary for men to ask for permission for ‘Azl (having an imperfect sexual course). Secondly, acceptance of other viewpoints can have some effects which are not often matched with Islamic law and even they will not provide the basis for an Islamic safe family. From the other side, acceptance of this view requires two important rights for each one of the spouses. The husband has the right for cancellation of the marriage contract in cases in which the wife has some basic problems. On the other hand, the wife can request her wage for house works or breastfeeding a baby.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Marriage
  • The Subject of Marriage Contract
  • Permissibility of Enjoyment
  • Wife’s Sexual Desirability
  • spouses
قرآن کریم.
ابن­‌جزی، محمد بن احمد، القوانین الفقهیة فی تلخیص مذهب المالکیة، بیروت، دارالنفائس، 1425ق.
ابن‌حمزه، محمد بن على، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، قم، خیام، 1408ق.
ابن­‌رشد الجد، محمد بن احمد، مسائل، بیروت، دارالجیل، 1414ق.
ابن­‌رشد الحفید، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، قاهره، دارالحدیث، 1425ق.
ابن­‌عابدین، محمدامین بن عمر، رد المحتار علی الدر المختار، بیروت، دارالفکر، 1412ق.
ابن­‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، بیروت، دارالفکر، 1399ق.
ابن­‌فهد حلی، احمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407ق.
ابن­‌قدامه، عبدالله بن احمد، الکافی فی فقه الامام احمد بن حنبل، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1414ق.
همو، المغنی، قاهره، مکتبة القاهره، 1388ق.
ابن­‌کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1419ق.
ابن­‌مازه حنفی، محمود بن احمد، المحیط البرهانی فی الفقه النعمانی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1424ق.
ابن­‌مفلح، ابراهیم بن محمد، المبدع فی شرح المقنع، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418ق.
ابن­‌مهنّا، احمد بن غنیم، الفواکه الدوانی علی رسالة ابن‌ابی‌زید القیروانی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418ق.
ابن­‌نجیم مصری، زین­‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق، قاهره، دارالکتاب الاسلامی، بی‌­تا.
ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت، دارالفکر، 1420ق.
ارمی، محمدامین بن عبدالله، تفسیر حدائق الروح والریحان، بیروت، دارطوق النجاة، 1421ق.
بابرتی، محمد بن محمد، العنایة شرح الهدایة، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره فی احکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌­تا.
بهوتی، منصور بن یونس، شرح منتهی الارادات، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1421ق.
همو، کشاف القناع عن متن الاقناع، ریاض، دارعالم الکتب، 1423ق.
بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1424ق.
جمل، سلیمان، حاشیة الجمل علی شرح المنهج، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
حسینی عاملی، سیدجواد بن محمد، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1393ش.
حلی، حسن بن یوسف، ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
همو، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل­‌البیت لإحیاء التراث، 1414ق.
خرشی، محمد بن عبدالله، شرح مختصر خلیل، بیروت، دارالفکر، بی‌­تا.
دسوقی، محمد بن عرفة، حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر، بیروت، دارإحیاء الکتب العربیه، بی­‌تا.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، مکه، مکتبة نزار مصطفی الباز، بی­‌تا.
رحیبانی، مصطفی السیوطی، مطالب أولی النهی فی شرح غایة المنتهی، دمشق، المکتب الاسلامی، 1415ق.
رملی، احمد بن حمزه، حاشیة الرملی علی أسنی المطالب، قاهره، دارالکتاب الاسلامی، بی‌­تا.
زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر، بیروت - دمشق، دارالفکر المعاصر، 1418ق.
زیلعی، عثمان بن علی، تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق، قاهره، المطبعة الکبری الامیریة، 1313ق.
سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دارالمعارف، 1414ق.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌­بکر، الأشباه و النظائر، قاهره، المکتبة التوفیقیة، 2012م.
شربینی، محمد بن احمد، الاقناع فی حل ألفاظ ابی­‌شجاع، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1425ق.
همو، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی‌­تا.
شهید اول، محمد بن مکی، غایة المراد فی شرح نکت الارشاد، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1414ق.
همو، اللمعة الدمشقیة، قم، دارالفکر، 1411ق.
شهید ثانی، زین­‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، بیروت، مؤسسه الأعلمی، بی­‌تا.
همو، مسالک الافهام فی شرح شرائع الاسلام، قم، دارالهدی، بی­‌تا.
شیرازی، ابراهیم بن علی، المهذب فی فقه الامام الشافعی، دمشق، دارالقلم، 1417ق.
صاوی، احمد بن محمد، حاشیة الصاوی علی الشرح الصغیر، قاهره، دارالمعارف، بی‌­تا.
ضیایی، محمدعادل و بی­‌گرد شریفی، «وجود شاهد در نکاح از منظر فقه مذاهب اسلامی»، مجله مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی (فروغ وحدت)، شماره 37، پاییز 1393ش.
طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407ق.
همو، المبسوط فی الفقه الإمامیه، قم، المکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه، 1387ق.
فاضل هندى، محمد بن حسن‌، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الاحکام‌، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌­تا.
موسوی عاملی، سیدمحمد بن علی، نهایة المرام فی شرح مختصر شرائع الاسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
علیش، محمد بن احمد، منح الجلیل شرح مختصر الخلیل، بیروت، دارالفکر، 1409ق.
عمرانی، ابوالحسین یحیی، البیان فی مذهب الإمام الشافعی، جدة، دارالمنهاج، 1421ق.
عمیدی، سید عمیدالدین، کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416ق.
فاضل مقداد (سیورى حلى)، مقداد بن عبدالله، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، 1404ق.
فتح­‌الله، احمد، معجم ألفاظ الفقه الجعفری، دمام، مطابع مدوخل، 1415ق.
فخرالمحققین، محمد بن حسن، ایضاح الفوائد فی شرح القواعد، قم، مطبعة العلمیة، 1387ش.
فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، بیروت، المکتبة العلمیة، بی­‌تا.
قرطبی، محمد بن احمد، الجامع الاحکام القرآن (تفسیر القرطبی)، قاهره، دارالکتب المصریه، 1384ق.
کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1424ق.
ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
محقق اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تهران، المکتبة الجعفریة، بی‌­تا.
محقق کرکی، علی بن عبدالعالی، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل­‌البیت، 1411ق.
مرداوی‌، علی ‌بن‌ سلیمان،‌ الانصاف‌ فی‌ معرفه الراجع‌ من‌ الخلاف‌ علی‌ مذهب‌ الامام‌ المبجَّل‌ احمد بن‌ حنبل‌، قاهره، مطبعة السنة المحمدیة، 1375ق.
مطیعی، محمد نجیب، المجموع شرح المهذب (تکملة المطیعی)، بیروت، دارالفکر، بی‌­تا.
الموسوعة الفقهیة الکویتیة، کویت، وزارة الأوقاف و الشؤون الاسلامیة، مطابع دارالصفوه، 1414ق.
نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش.
نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.