ماهیت پول از منظر فقه اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه قرآن و حدیث پردیس تهران

2 کارشناس ارشد فقه مقارن و حقوق خصوصی اسلامی دانشگاه مذاهب اسلامی

چکیده

پول موضوع برخی از احکام فقهی و حقوقی است که فقیه بدون شناخت ماهیت امروزی آن نمی‌تواند درباره­اش حکمی صائب صادر کند؛ فقیه برای دستیابی به حکم صحیح هر پدیده‌ای، نخست باید موضوع آن حکم را به طور کامل بشناسد. از آنجا که پول طی چهارده قرن، دچار تغییرات بسیاری شده و ماهیت پول امروز اساساً متفاوت از ماهیت پول چهارده قرن پیش است، بالتبع احکام آن نیز دگرگونی اساسی می‌یابد. از این­رو، شناخت ماهیت آن اهمیت ویژه‌ای یافته است. موضوع کاهش ارزش پول و لزوم یا عدم لزوم جبران کاهش ارزش پول در دهه‌های اخیر، از مباحث بسیار مبتلا‌به و چالش‌بر‌انگیز محافل اقتصادی و فقهی بوده است. آحاد جامعه نیز به انحاء مختلف با این موضوع درگیرند. نحوه تأدیه دیون در شرایط تورمی شدید، ارتباط تنگاتنگی با نحوه طرز تلقی از حقیقت پول دارد. طرفداران و مخالفان لزوم جبران کاهش ارزش پول، طرز تلقی متمایزی نسبت به ماهیت پول دارند و استناد به مثلی و یا قیمی بودن پول، از مهم‌ترین دلایل هر دو گروه است. از این‌­رو، این نوشتار در پی شناخت ماهیت پول از جهت مثلی و قیمی است و برای این امر با رویکرد تطبیقی و بهره‌گیری از روش توصیفی- تحلیلی، به بررسی دیدگاههای مختلف فقها و اندیشمندان و انواع توجیهات آنها در این زمینه پرداخته است. طبق یافته‌های این پژوهش، ماهیت پول در فقه اسلامی، با نظرات گوناگونی روبه‌رو شده است؛ امّا مشهور فقهای شیعه و اهل سنت، معتقد به مثلی بودن پول اعتباری به لحاظ ارزش اسمی آن هستند. این مقاله در پی آن است تا با کمک شواهد و ادله‌ای، مقومیت قدرت خرید در مثلیت پولهای اعتباری را تبیین و اثبات کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Nature of Money from the Perspective of Islamic Jurisprudence

نویسندگان [English]

  • Mahdi Rahbar 1
  • Monireh khatibi 2
1 Associate Professor of Quran and Hadith University, Tehran Campus
2 MA of Islamic Schools University
چکیده [English]

Money is a significant subject in law and jurisprudence. A Jurist or Faqih should understand modern nature of money to be able to give a precise decree about it and other phenomena related to it. Money has evolved during the past fourteen centuries so that we should understand function and role of the money in the modern society. Decrease of the money value and necessity for amending its value is among discussions during last decades. Different folks of the society deal with the issue. For example repaying the debts with the high inflation in society relates to people’s attitudes towards the essence of money. Opponents and advocates of the necessity for amending money value have different views on the issue. The two sides refer to some reasons including fungible money and prices of goods for their claims. Based on a descriptive-analytic method, the research reviews different standpoints of religious scholars on modern essence of the money. There are various viewpoints but most famous Shia and Sunni scholars believe that credit money is a fungible one. The researcher tries to prove the consistency of the ability of buy and sell by credit money.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Money
  • Fungible Money and Prices of Goods
  • Credit Money
  • Nominal Value of Money
  • the Ability to Buy and Sell
قرآن کریم.
آصفی، محمدمهدی، پول در نگاه اقتصاد و فقه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1408ق.
ابراهیمی، محمدحسین، پول، بانک، صرافی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1376ش.
ابن­‌عابدین، محمدامین بن عمر، مجموعه رسائل، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
ابن­‌قاسم، سحنون عبدالرحمان، المدونة الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1426ق.
ابن­‌قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی مع الشرح الکبیر، ریاض، مکتبة الریاض الحدیثة، 1980م.
ابن­‌همام، محمد بن عبدالواحد، شرح فتح القدیر، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
ابن­‌نجیم مصری، زین‌الدین بن ابراهیم، الأشباه و النظائر، مطبوع مع غمز عیون البصائر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1405ق.
اصفهانی، محمدحسین، حاشیه کتاب المکاسب، قم، علمیه، 1418ق.
انصاری، مرتضی بن محمدامین، المکاسب، نجف، مطبعة الآداب، 1393ق.
بروجردی، سیدحسین، تقریرات ثلاثه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
بودوئن، اقتصاد نوین، ترجمه احمد نامدار، بی‌جا، اقبال، بی‌تا.
تبریزی، جواد، ارشاد الطالب الی التعلیق المکاسب، قم، دارالصدیقه الشهیده، بی‌تا.
حائرى، سیدکاظم، الاوراق المالیة الاعتباریة، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی؛ دومین مجمع بررسیهاى اقتصاد اسلامی، 1369ش.
حسینی روحانی، سیدمحمدصادق، فقه ‌الصادق، قم، دارالکتب الاسلامیه، 1413ق.
حسینی شیرازی، سیدمحمد، الفقه [کتاب الغصب]، بی‌جا، دارالقرآن الحکیم، بی‌تا.
حطاب، محمد بن عبدالرحمان، مواهب الجلیل، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
حکیم، سیدمحسن، نهج الفقاهه (تعلیق بر بیع مکاسب)، نجف، بی‌نا، 1371ق.
حیدری، محمدجواد، «احکام فقهی پول (مصاحبه با فقها)»، مجله فقه اهل‌بیت، شماره 9، 1376ش.
خمینی، روح‌الله، تحریر‌الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1379ش.
همو، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1379ش.
خویی، سیدابوالقاسم، مصباح الفقاهه، قم، وجدانی، 1371ش.
داوودی، پرویز و حسن نظری و حسین میرجلیلی، پول در اقتصاد اسلامی، تهران، سمت، 1374ش.
رهبر، مهدی و منیره خطیبی، «مثلی و قیمی از منظر فقه اسلامی و حقوق ایران»، مجله فقه مقارن، شماره 5، 1394ش.
رهونی، محمد بن احمد، حاشیه الرهونی علی شرح الزرقانی لمختصر خلیل، بیروت، دارالفکر، 1978م.
زحیلی، وهبه، موسوعة الفقه الاسلامی و القضایا المعاصرة، دمشق، دارالفکر، 1431ق.
زرقاء، مصطفی بن احمد، المدخل الی نظریة الالتزام العامة فی الفقه الاسلامی، بیروت، دارالشامیة، 1420ق.
سبحانی، جعفر، «نظرخواهى از فقها پیرامون مسائل فقهى و حقوقى ناشى از کاهش ارزش پول»، مجله رهنمون، شماره 6، 1372ش.
سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دارالمعرفه، 1406ق.
سیستانی، سیدعلی، پاسخ به نامه شماره 13/619/56/د مورخ 24/7/1375ش کمیسیون امور قضایى و حقوقى مجلس شوراى اسلامى ایران.
شافعی، محمد بن ادریس، الأم، مصر، المطبعة المیمنیة، 1321ش.
شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج إلی معرفة معانی الفاظ المنهاج، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
صدر، سیدمحمدباقر، الاسلام‌ یقود الحیاه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، 1402ق.
طباطبایى، سیدعلى بن محمد، ریاض المسائل، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1412ق.
طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، حاشیه المکاسب، قم، اسماعیلیان، 1378ش.
غزالی، محمد بن محمد، المستصفی فی علم الاصول، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
قبادى، فرخ و پرویز رئیس دانا، پول و تورم، بی‌جا، پیشبرد، 1368ش.
قحف، منذر، ربط الحقوق و الالتزامات الآجلة بتغیر الاسعار، عربستان، المعهد الاسلامی‌ للبحوث‌ و التدریب‌ البنک‌ الاسلامی‌ للتنمیه، 1415ق.
قدیری اصلی، باقر، کلیات علم اقتصاد، تهران، سپهر، 1366ش.
کوهکمری، سیدمحمدحجت، کتاب البیع، تعلیقه میرزا ابوطالب تجلیل تبریزی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1409ق.
مؤتمر مجمع الفقه الاسلامی، مجمع الفقه الاسلامی، دوره الثانیه عشرة، العدد الثانی عشر، الجزء الرابع، جدّه، 1421ق.
مؤسسه عالی بانکداری ایران، مجموعه سخنرانی‌ها و مقالات هفتمین سمینار بانکداری اسلامی، تهران، مؤسسه عالی بانکداری ایران (بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران)، 1375ش.
ماندل، ارنست، علم اقتصاد، ترجمه هوشنگ وزیرى، تهران، خوارزمى، 1359ش.
مدرسی طباطبایی، سیدمحمدرضا، دراسة حول المثلی و القیمی، قم، کنگره شیخ انصاری، 1373ش.
مرداوی، علی بن سلیمان، الإنصاف فی معرفة الراجح من الخلاف، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1400ق.
مرعشی، محمدحسن، «احکام فقهی پول، مصاحبه با برخی از فقها»، مجله فقه اهل‌بیت، شماره 7، 1375ش.
مشکینی، علی، مصطلحات الفقه، قم، نشر الهادی، 1377ش.
معرفت، محمدهادی، «احکام فقهی پول، مصاحبه با برخی از فقها»، مجله فقه اهل‌بیت، شماره 7، 1375ش.
المعهد الاسلامی للبحوث و التدریب البنک الاسلامی للتنمیه، حکم المحکمة الشرعیة الاتحادیه الباکستانیة بشأن الفائده [الربا]، جده، 1416ق.
مکارم شیرازی، ناصر، ربا و بانکداری اسلامی، قم، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب، 1376ش.
همو، مجموعه استفتائات جدید، قم، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب، 1376ش.
منصور، محمد خالد، أبحاث معاصرة فی الفقه الإسلامی و اصوله دراسات مقارنة، عمان- اردن، دار عمار، 1426ق.
موسایی، میثم، «بررسی دلایل جبران کاهش ارزش پول»، مجله پژوهش‌نامه بازرگانی، شماره 34، 1384ش.
همو، تبیین مفهوم و موضوع ربا از دیدگاه فقهی، با توجه به تحولات اقتصادی عصر حاضر، بی‌جا، مؤسسه تحقیقات پولی و بانکی، 1377ش.
موسویان، سیدعباس، بررسی راهکارهایی برای حل مشکل تأخیر تأدیه در بانکداری بدون ربا، قم، مؤسسه امام خمینی، 1386ش.
موسوی بجنوردی، سیدمحمد، «احکام فقهی پول، مصاحبه با برخی از فقها»، مجله فقه اهل‌بیت، شماره 7، 1375ش.
موسوی بجنوردی، سیدمحمد و دیگران [پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی]، پول در نگاه اقتصاد و فقه، تهران، سازمان فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1375ش.
میرجلیلی، ابوالفضل، «پول»، در: دانش‌نامه جهان اسلام، ج5، تهران، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، 1375ش.
نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
ولی‌زاده، محمدجواد و محمدحسن حائری، «رابطه مثلی و قیمی با جبران کاهش ارزش پول»، مجله حقوق (مطالعات فقه و حقوق اسلامی)، شماره 3، 1389ش.
هاشمی، سیدمحمود، «احکام فقهی کاهش ارزش پول»، مجله فقه اهل‌بیت، شماره 2، 1374ش.
یوسفی، احمد‌علی، ربا و تورم، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛ مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1381ش.
همو، ماهیت پول و راهبردهای فقهی و اقتصادی آن، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1377ش.