بررسی مقایسه‌ای مخابره و مزارعه در مذاهب فقهی اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه شیراز

چکیده

در زمینه رابطه مخابره و مزارعه و نیز جواز یا عدم جواز آن دو اختلاف وجود دارد. اختلاف مزبور از دو دسته روایات ناشی می‌شوند که در یک دسته، از مخابره نهی شده و در دسته دیگر از معامله پیامبر با اهالی خیبر در مقابل دریافت نصف محصول زمینها سخن به میان آمده است. قائلان به جواز مخابره (مزارعه) روایات ناهیه از مخابره را توجیه نموده‌اند تا با جواز مزارعه قابل جمع باشند؛ ولی فقهایی که به دلیل شباهت مخابره با مزارعه به عدم جواز مزارعه و مخابره باور دارند، روایات ناهیه را ناسخ روایات جواز می‌دانند. برخی نیز معامله پیامبر با اهالی خیبر را دریافت نوعی خراج دانسته‌اند. مذاهب فقهی اسلامی بر عدم جواز اجاره زمین در مقابل مقداری از محصول آن اتفاق نظر دارند؛ زیرا به دلیل مجهول بودن مقدار محصول و زمان دریافت آن و نیز عدم اطمینان به پیدایش محصول، آن را مصداق غرر دانسته‌اند؛ اما اجاره و مزارعه با هم تفاوت دارند؛ زیرا در اجاره اجرت باید معلوم باشد؛ اما در مزارعه اجرت باید به نحو مشاع باشد، نه قسمت مفروز و مشخص از محصول. برخی از فقهای اهل سنت که به جواز مزارعه باور دارند، برای گریز از این مشکل، از مزارعه به عنوان عقد شرکت بین عامل و مالک تعبیر نموده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Comparative Study of Mukhabarah and Muzaraah in Islamic Schools of Law

نویسنده [English]

  • Morteza Rahimi
Assistant Professor of Shiraz University
چکیده [English]

There are two differences between mukhabarah and muzaraah (sharecropping) and their legitimacy. These differences originate from two sets of hadiths; in a group of hadiths mukhabarah is prohibited while another group points to the deal of the Prophet (PBUH) with the residents of Khaybar in exchange for the half of the crops of the lands. Those who believe in legitimacy of mukhabarah justify the hadiths prohibiting it so that they can be reconciled with legiltimacy of muzaraah (sharecropping). But those jurists who reject the legitimacy of mukjabarah and muzaraah because of the similarity of mukhabarah with muzaraah, believe that prohibition hadiths abrogate legitimacy hadiths. Some others consider the Prophet deal with the residents of Khyber as receiving a land tax. Schools of Islamic jurisprudence agree on the illegitimacy of land leasing against the value of some of its products; because they have considered it as an example of gharar because of the unknown amount of the crop, unknown time of receiving it, and uncertainty about the ripening of the crops. But there is a difference between leasing and sharecropping. As in leasing the rent should be known, but in sharecropping remuneration should be shared, not based on presumed or specified portion of the product. Some of Sunni jurists who believe in legitimacy of sharecropping, have interpreted sharecropping as a contract of partnership between the operating company and the owner, hence solving the problem in some way.

کلیدواژه‌ها [English]

  • mukhabarah
  • muzaraah
  • leasing
  • legal risk
قرآن کریم.
أبحاث هیئة کبار العلماء، عربستان، بی‌نا، بی‌تا.
ابن‌­ابی­‌جمهور احسائی، محمد بن علی، عوالی اللئالی، قم، سید الشهداء، 1405ق.
ابن­‌اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم، اسماعیلیان، بی‌تا.
ابن­‌ادریس حلی، محمد بن منصور­، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
ابن­‌بابوی‍ه‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ع‍ل‍ی،‌ معانی الاخبار، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403ق.
ابن‌حبان، محمد بن حبان، الإحسان فی تقریب صحیح ابن­‌حبان، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1414ق.
ابن‌حزم، علی بن احمد، المحلی، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
ابن‌حمزه، محمد بن علی، الوسیلة الی نیل الفضیلة، قم، کتابخانه آیة‌الله مرعشی نجفی، 1408ق.
ابن‌حنبل، احمد بن محمد، مسند، بیروت، دارصادر، بی‌تا.
ابن‌ح‍ی‍ون‌، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1385ق.
ابن‌زه‍ره‌، ح‍م‍زة ب‍ن‌ ع‍ل‍ی‌، غنیة النزوع، قم، مؤسسه امام صادق، 1417ق.
ابن­‌سعید حلی، یحیی بن احمد، الجامع للشرائع، قم، سید الشهداء، 1405ق.
ابن‌ف‍ه‍د ح‍ل‍ی‌، اح‍م‍د ب‍ن‌ م‍ح‍م‍د، المهذب البارع، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407ق.
ابن‌قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
ابن­‌مرتضی، احمد بن یحیی، شرح الازهار، صنعاء، مکتبة غمضان، بی‌تا.
ابن­‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارصادر، 1414ق.
ابوداود سجستانی، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، بیروت، دارالفکر، 1410ق.
ازدی حجری، احمد بن محمد، شرح معانی الاخبار، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1416ق.
اشتهاردی، علی‌پناه، مدارک العروة، تهران، اسوه، 1417ق.
انصاری، زکریا بن ‌محمد، فتح الوهاب، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418ق.
انصاری، مرتضی بن محمدامین، المکاسب، قم، المؤتمر العالمی بمناسبة الذکری المئویة الثانیة لمیلاد الشیخ الانصاری، 1415ق.
ایروانی، باقر، دروس تمهیدیة فی الفقه الاستدلالی، قم، بی‌نا، 1427ق.
بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1405ق.
بخاری، محمد بن ‌اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دارالفکر، 1401ق.
بصری بحرانی، محمدامین، کلمة التقوی، قم، سیدجواد ورعی، 1413ق.
بکری، عثمان بن ‌محمد، اعانة الطالبین علی حل الفاظ فتح المعین، بیروت، دارالفکر، 1418ق.
بلخی، نظام‌الدین، الفتاوی الهندیة فی مذهب الامام ابی­‌حنیفة، بیروت، دارالفکر، 1411ق.
بیهقی، احمد بن ‌حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
جزیری، عبدالرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعة، بیروت، دارالثقلین، 1419ق.
جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دارالعلم للملایین، 1410ق.
حرعاملی، محمد بن‌ حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1409ق.
حسینی عاملی، سیدمحمدجواد، مفتاح‌الکرامة فی شرح قواعد العلامة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1419ق.
حلی، حسن ‌بن ‌یوسف، تحریر الاحکام الشرعیة، قم، مؤسسه امام صادق، 1420ق.
همو، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1414ق.
حمیرى، نشوان بن سعید، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم، بیروت، دارالفکر، 1420ق.
خویی، سیدابوالقاسم، موسوعة الامام الخوئی، قم، مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی، 1418ق.
دردیر، احمد بن محمد، الشرح الکبیر، داراحیاء الکتب العربیة، بی‌تا.
راغب ­اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دمشق، دارالقلم؛ بیروت، الدار الشامیة، 1412ق.
رافعی قزوینی، عبدالکریم، فتح العزیز، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
رملی، محمد بن احمد، نهایة المحتاج الی شرح المنهاج، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1413ق.
سابق، سید، فقه السنة، بیروت، دارالکتاب العربی، 1391ق.
سبکی، علی بن عبدالکافی، فتاوی السبکی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دارالمعرفة، 1406ق.
سندی، محمد بن عبدالهادی، حاشیة السندی علی النسائی، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
شافعی، محمد بن ادریس، الأم، بیروت، دارالفکر، 1403ق.
شربینی­، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.
شروانی، عبدالحمید، حواشی الشروانی علی تحفة المحتاج، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
شریف مرتضی، علی بن حسین، الناصریات، تهران، رابطة الثقافة و العلاقات الاسلامیة، 1417ق.
شوشتری، نور‌الله، احقاق الحق، قم، کتابخانه آیة‌الله مرعشی نجفی، بی‌تا.
شوکانی، محمد بن علی، الفتح الربانی من فتاوی الامام الشوکانی، صنعاء، مکتبة الجیل، 2008م.
همو، نیل الأوطار، بیروت، دارالجیل، 1973م.
شهید ­ثانی، زین­‌الدین بن علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، 1413ق.
صاحب، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، بیروت، عالم الکتب، 1414ق.
صدر، سیدمحمدباقر، اقتصادنا، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1417ق.
طباطبایی یزدی، م‍ح‍م‍دک‍اظم‌ ب‍ن‌ ع‍ب‍دال‍ع‍ظی‍م‌، العروة الوثقی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1419ق.
طباطبایى، سیدعلی بن محمد­علی، ریاض المسائل، قم، مؤسسه آل­ البیت لاحیاء التراث، 1418ق.
طبرسی، فضل ‌بن‌ حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1372ش.
طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1390ق.
همو، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407ق.
همو، المبسوط فی فقه الامامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة، 1387ق.
عبدالله ‌بن ‌عمر، العقود المضافة الی مثلها، ریاض، دارکنوز، 1423ق.
عبدالواحد، صالح ‌بن ‌طه، سبل السلام، بیروت، مکتبة الغرباء؛ الدار الشامیة، 1428ق.
عظیم‌آبادی، ابوالطیب محمد، عون المعبود، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.
عینی، بدرالدین، عمدة القاری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، قم، هجرت، 1410ق.
فیض­ کاشانی، محمدمحسن بن شاه مرتضی، الوافی، اصفهان، کتابخانه امیرالمؤمنین علی، 1406ق.
کلینی، ­محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دارالحدیث، 1429ق.
مازندرانی، م‍ح‍م‍دص‍ال‍ح ‌ب‍ن‌ اح‍م‍د، شرح اصول الکافی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1421ق.
مجلسی، م‍ح‍م‍د‌ب‍اق‍ر ب‍ن‌ م‍ح‍م‍دت‍ق‍ی‌، مرآة العقول، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1404ق.
محقق کرکی، علی ‌بن حسین، جامع المقاصد، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1414ق.
محمود، عبدالرحمن، معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیة، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
مرعشی نجفی، شهاب‌الدین، منهاج المؤمنین، قم، کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی، 1406ق.
مزنی، اسماعیل بن یحیی، مختصر المزنی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
مصطفوی، محمدکاظم، فقه المعاملات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1423ق.
مغنیه، محمدجواد، فقه الامام الصادق، قم، انصاریان، 1421ق.
مقدس اردبیلی، ­احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403ق.
منهاجی، محمد بن احمد، جواهر العقود، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1417ق.
موسوی خلخالی، سیدمحمدمهدی، فقه الشیعه کتاب الاجارة، تهران، منیر، 1427ق.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1404ق.
نمری قرطبی، یوسف بن عبدالله، الاستذکار الجامع لمذاهب فقهاء الامصار، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1421ق.
نوری، حسین بن محمد­تقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت، 1408ق.
نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
همو، تهذیب الاسماء و اللغات، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
همو، روضة الطالبین و عمدة المفتین، بیروت، المکتب الاسلامی، 1405ق.