تعارض اصل و ظاهر در فقه مذاهب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه فقه و حقوق دانشگاه شهید مطهری

2 استادیار گروه فقه و حقوق امامیه دانشگاه مذاهب اسلامی

3 دکترای فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه مذاهب اسلامی

چکیده

قاعده تعارض اصل و ظاهر در شریعت اسلامی از اهمیت بسیاری برخوردار است. از موارد کاربرد این قاعده در امر ﺩﺍﺩﺭﺳﻰ است. ﻣﻄﺎﺑﻖ ﻗﺎﻋﺪﻩ «ﺍلبینه ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻤﺪﻋﻰ ﻭ ﺍﻟﻴﻤﻴﻦ ﻋﻠﻰ ﻣﻦ ﺍﻧﻜﺮ» ﺍﺛﺒﺎﺕ دعوا ﺑﺮ ﻋﻬﺪﻩ ﻣﺪﻋﻰ ﺍﺳﺖ. یکی از معیارهای تشخیص مدعی و منکر توجه به اصل و ظاهر است. مدعی کسی است که قولش مخالف اصل و ظاهر باشد. ﺩﺭ فروضی که اصل بیان­‌کننده یک مطلب و ظاهر مبین مطلب مخالف آن باشد، مسئله تعارض اصل و ظاهر مطرح می­‌شود. ﻇﺎﻫﺮ اﮔﺮ از ادﻟﻪ ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺮﻋﻴﻪ و اﻣﺎرات ﻣﻨﺼﻮب از ﺳﻮی ﺷﺎرع ﺑﺎﺷﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺒﺮ واﺣﺪ، ﺷﻬﺎدت، اﻗﺮار و اﻣﺜﺎل آن، در ﺗﻘﺪم اﻳﻦ ﻧﻮع ﻇﺎﻫﺮ ﺑﺮ اﺻﻞ ﺗﺮدﻳﺪی وﺟﻮد ﻧﺪارد، اما اﮔﺮ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺴﺘﻔﺎد از ﻗﺮاﺋﻦ، ﻋﺮف و ﻋﺎدت، ﻏﻠﺒﻪ و ﺷﻴﻮع و امثال آنها باشد، ﺑﻴﻦ ﻓﻘﻬﺎ در ﺗﻘﺪم ﻇﺎﻫﺮ ﻳﺎ اﺻﻞ اﺧﺘﻼف وﺟﻮد دارد. اصل نیز بنا بر وجه قطع یا رجحان در همه احتمالات صرف (بدون دلیل) و ظواهر مستند به اسباب واهی که اعتباری درباره آنها مشاهده نشده است، بر ظاهر مقدم داشته می­‌شود؛ هم­چنین اگر اصل با احتمال مستند به سبب ضعیفی در تعارض باشد، بر ظاهر مقدم است. غیر از موارد مذکور، زمانی که دو طرف نزاع در نزد مجتهد مساوی باشند، دیدگاهها و نظریات، گاهی بین مذاهب مختلف و گاهی بین علمای یک مذهب در ترجیح اصل یا ظاهر متعدد می­‌گردد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Conflict between Principal and Prima Facie in Jurisprudence of Islamic Denominations

نویسندگان [English]

  • Seyed Abulqasim Naqibi 1
  • Eftekhar Daneshpour 2
  • Akram Mohammadi Arani 3
1 Professor at Shahid Motahari University
2 Assistant Professor at University of Islamic Denominations
3 PhD at University of Islamic Denominations
چکیده [English]

In Islamic Sharia, the rule of conflict between principal and prima facie is of high importance. An application of this rule is in trials. Based on the rule of “burden of proof rests upon claimant, and the oath upon who denies”, the burden of proof thus rests on the plaintiff. One of the criteria to distinguish between the claimant and the denier is through paying attention to the principal and prima facie. A claimant is one whose word is against the principal and prima facie. In presumptions where the principal is expressive of a topic and the prima facie is indicative of a topic against the former, the conflict between principal and prima facie arises. If the prima facie is one of the famous proofs of Islamic law and a circumstance passed by the legislator such as a tradition with a single narrator, testimony, confession and the like, there is no doubt about the priority of the prima facie over the principal; however, if the prima facie is derived from indications, customs, preponderance and prevalence and the like, there will be disagreement among jurisprudents as to whether the prima facie takes priority or the principal. Based on the aspect of certainty or the preference in all sheer probabilities (without any evidence) and apparent meanings relying on unfounded causes which are of doubtful validity, the principal is given priority over the prima facie. Even if the principal is in conflict with a probability with weak evidence, it takes priority over the prima facie again. In addition to the cases mentioned above, when both sides of a dispute are regarded as equal by a mujtahid, opinions and views will differ sometimes among different denominations and sometimes among scholars of one denomination on the priority of the principal or prima facie.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Principal
  • Prima Facie
  • Conflict between Principal and Prima Facie
  • Imami Jurisprudence
  • Sunni Jurisprudence
آخوند خراسانی، محمدکاظم، کفایة الأصول، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث‏، 1409ق.
آمدی، علی بن ابی‌علی، الإحکام فی اصول الأحکام، بیروت، المکتب الإسلامی، بی‌تا.
ابن­‌ابى­‌جمهور احسائی، محمد بن على، الاقطاب الفقهیه على مذهب الإمامیه، قم، کتابخانه آیة‌الله مرعشی نجفی، 1410ق.
ابن­‌ادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
ابن­‌بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
ابن­‌براج، عبدالعزیز بن نحریر، جواهر الفقه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1411ق.
همو، المهذب، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1406ق.
ابن­‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، مجموع فتاوى شیخ الإسلام احمد بن تیمیة، مدینه، مجمع الملک فهد لطباعة المصحف الشریف، 1416ق.
ابن­‌رجب، عبدالرحمن بن احمد، القواعد فی الفقه الإسلامی، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی­‌تا.
ابن­‌رشد، محمد بن احمد، المقدمات الممهدات، بیروت، دارالغرب الإسلامی، 1408ق.
ابن­‌عابدین، محمدامین بن عمر، رد المحتار علی الدر المختار، بیروت، دارالفکر، 1412ق.
ابن­‌عبدالسلام، عبدالعزیز بن عبدالسلام، قواعد الأحکام فی مصالح الأنام، دمشق، دارالقلم، بی­‌تا.
ابن­‌فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1404ق.
ابن­‌فرحون، ابراهیم بن علی، تبصره الحکام فی أصول الأقضیه و مناهج الأحکام، قاهره، مکتبه الکلیات الأزهریه، 1406ق.
ابن­‌قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، قاهره، ﺩﺍﺭ ﻫﺠﺮ، 1412ق.
ابن­‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر؛ دارصادر، 1414ق.
ابوالصلاح حلبی، تقی‌الدین بن نجم‌الدین، الکافی فی الفقه، اصفهان، مکتبة الإمام أمیرالمؤمنین علی، 1403ق.
ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 2001م.
انصاری، مرتضی بن محمدامین، فرائد الأصول‏، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416ق.
بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1405ق.
بخاری، احمد بن محمد، کشف ‌­الاسرار عن ‌­اصول ‌­فخر­الاسلام‌ البزدوی، بیروت، دارالکتاب­ العربی، بی­‌تا.
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، دﻣﺸﻖ، داراﻟﻴﻤﺎﻣﺔ، 1410ق.
بهبهانی، محمدباقر بن محمداکمل، حاشیة مجمع الفائدة و البرهان، قم، مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی، 1417ق.
بهشتی، ابراهیم، الذخر الفاخر فی تعارض الأصل و الظاهر، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، 1427ق.
جوهرى، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دارالعلم للملایین، 1410ق.
حائرى اصفهانى، محمدحسین، ‏الفصول الغرویة فی الأصول الفقهیة، قم، ‏دارإحیاء العلوم الإسلامیه‏، 1404ق.
حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، ‌1409ق.
حسینی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالهدایه، بی­‌تا.
حسینی مراغه‌ای، ‌سید میر عبدالفتاح بن علی، العناوین الفقهیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
حفناوی، محمد ابراهیم محمد، التعارض و الترجیح عند الأصولیین و أثرهما فی الفقه الإسلامی، قاهره، دارالوفاء، 1408ق.
حکیم، سید محمدتقی، الأصول العامة فی الفقه المقارن، قم، مجمع جهانی اهل‌بیت، 1418ق.
حلی، حسن بن یوسف، منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، 1412ق.
همو، نهایة الإحکام فی معرفة الأحکام، ‌قم، مؤسسة آل البیت، ‌1419ق.
همو، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
خلاف، عبدالوهاب، علم اصول الفقه، قاهره، مکتبه الدعوه، بی­‌تا.
دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر، بیروت، دار‌الفکر، بی‌تا.
دمیاطی، عثمان بن محمد، اعانة الطالبین علی حل الفاظ فتح المعین، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
دﻫﻘﺎﻧﯽﻧﯿﺎ، اﻣﯿﺮرﺿﺎ، ﺑﺮرﺳﯽ ﻓﻘﻬﯽ و اﺻﻮﻟﯽ ﺟﺎﯾﮕﺎه ﺗﻌﺎرض اﺻﻞ و ﻇﺎﻫﺮ در ﻓﻘﻪ اﺳﻼﻣﯽ و ﺣﻘﻮق اﯾﺮان، پایان­‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه پیام نور، 1389ش.
رشتی، میرزا حبیب­‌الله، کتاب القضاء، قم، دارالقرآن الکریم، 1401ق.
رشید، احمد، الأصل و الظاهر فی القواعد الفقهیة، ریاض، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1429ق.
زحیلی، وهبه، أصول الفقه الإسلامی، دمشق، دارالفکر، 1406ق.
زرقاء، مصطفی احمد، شرح القواعد الفقهیه، دمشق، دارالقلم، 1409ق.
زرکشی، محمد بن عبدالله، البحر المحیط فی أصول الفقه، بیروت، دارالکتبی، 1414ق.
همو، المنثور فی القواعد الفقهیه، کویت، وزارة الأوقاف و الشؤون الإسلامیة، 1405ق.
زندوکیلی، محمدرضا، بررسی مصادیق تعارض اصل و ظاهر در معاملات در فقه و حقوق ایران، پایان­‌نامه کارشناسی­ ارشد، دانشگاه قم، 1389ش.
سبزواری، سید محمدباقر بن محمدمؤمن، کفایة الاحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1423ق.
سبکی، عبدالوهاب بن علی، الأشباه و النظائر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1411ق.
سبکی، علی بن عبدالکافی، الإبهاج فی شرح المنهاج، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1404ق.
سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دارالمعرفه، 1414ق.
سماعی جزائری، محمد، نظریه الأصل و الظاهر فی الفقه الإسلامی، بیروت، دار ابن­‌حزم، 1426ق.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی­‌بکر، الأشباه و النظائر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1411ق.
شهید اول، محمد بن مکى، القواعد و الفوائد، قم، کتابخانه مفید، بی‌­تا.
شهید ثانی، زین‌­الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، داوری، 1410ق.
همو، تمهید القواعد الأصولیة و العربیة لتفریع قواعد الأحکام الشرعیة‌، قم، دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم‌، 1416ق.
طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی مع تعلیقات، قم، مرکز فقهى ائمه اطهار، بی­‌تا.
همو، حاشیة المکاسب، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1378ش.
طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407ق.
همو، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة، 1387ق.
عبدالمنعم، محمود عبدالرحمن، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة، قاهره، دارالفضیله، بی­‌تا.
عراقی، ضیاء­الدین، مقالات اصولی، قم، مجمع الفکر الإسلامی، 1420ق.
علایی شافعی، صلاح‌الدین خلیل، المجموع المذهب فی قواعد المذهب، کویت، وزارة الأوقاف و الشؤون الإسلامیة، 1414ق.
علیشاهی قلعه­‌جوقی، ابوالفضل؛ نجفی کشکولی، سمیه، «تقدم اصل و ظاهر بر یکدیگر در فقه شیعه و حقوق موضوعه ایران»، مجله مبانى فقهى حقوق اسلامى، شماره 19، 1396ش.
غزالی، محمد بن محمد، المستصفی من علم الأصول، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1413ق.
فخرالمحققین، محمد بن حسن، ایضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم، مؤسسه اسماعیلیان، 1387ق.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1426ق.
فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم، دارالرضی، بی­‌تا.
قرافی، احمد بن ادریس، الذخیرة، بیروت، دارالغرب الإسلامی، 1994م.
همو، انوار البروق فی انواء الفروق، بیروت، عالم الکتب، بی­‌تا.
همو، شرح تنقیح الفصول، بی‌جا، شرکه الطباعه الفنیه المتحده، 1393ق.
ﻗﻨﻮﺍتی، ﺟﻠﻴﻞ؛ جعفری، ﺍﺳﻤﺎﻋﻴﻞ، «ﺗﻌﺎﺭﺽ ﺍﺻﻞ ﻭ ﻇﺎﻫﺮ»، مجله پژوهشنامه اندیشه­‌های حقوقی، شماره 2، 1391ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، ‌1407ق.
مجلسی، محمدتقى بن مقصودعلى، ‏روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، قم، بنیاد فرهنگ اسلامی کوشانپور، 1406ق.
محقق کرکی، علی بن حسین، رسائل المحقق الکرکی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1409ق.
همو، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، ‌1414ق.
مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، تهران، مؤسسه اسماعیلیان، 1375ش.
موسوی قزوینی، سید علی، رسالة فى قاعدة حمل فعل المسلم على الصحة، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1419ق.
میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، جامع الشتات فی اجوبة السؤالات، تهران، کیهان، 1371ش.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1404ق.
نراقی، احمد بن محمدمهدی، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1417ق.
نسائی، احمد بن شعیب، سنن النسائی، ﺑﻴﺮوت، داراﻟﻤﻌﺮفه، 1412ق.
همدانی، رضا بن محمدهادی، مصباح الفقیه، تهران، مکتبة الصدر، بی­‌تا.