تدبیر ولایی و اطاعت از اوامر حاکم جامعه اسلامی در اجرای احکام حکومتی از منظر فریقین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران، عضو هیئت علمی گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه پیام نور

2 استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران

چکیده

تدبیر ولایی از جمله ملزومات نظام اسلامی است که از سوی ولی امر به سبب مسائل جدیدالحدوث صادر می­‌شود. فرامین و احکامِ صادره از سوی ولی امر، «حکم حکومتی» نام دارد. تدبیرِ وِلایی ولی امر تا جایی پیش می­‌رود که حکم حکومتی وی گاهی به تغییر، تبدیل و حتی به تعطیل حکم منجر می­‌گردد. پژوهش حاضر این نتیجه را اتخاذ کرده که دامنه تدبیرِ ولایی از منظر فقیهان مذاهب به تناسب مسائل جدید گسترده است. باید دانست که حاکم و دولت اسلامی معمولاً برای تمشیت و تدبیر امور جامعه احکام نسبتاً کلی و فراگیر انشاء و صادر می­‌کند. صدور و انشاء این احکام، معمولاً با عناوین قانون­گذاری یا تقنین همراه است. از این رو بحث از حق انشاء و صدور قوانین یا احکام کلی توسط ولی امر و دولت اسلامی، زمینه­‌ساز دریافت صحیح از نسبت احکام مزبور با مسئله تشریع دینی است. ضرورت تأمل در ابعاد گوناگون تدبیر ولایی در این مفهوم است که محوریت ولایت در مبانی اعتقادی شیعه را می­‌توان موجب تمایز اساسی میان مذاهب اسلامی «فقه شیعی از فقه اهل­‌تسنن» دانست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Tact of the Guardian Jurist and Following the Orders of the Guardian in the Implementation of Governmental Rules from the Perspective of Islamic Denominations

نویسندگان [English]

  • Zeynab Mousavi Sadat 1
  • Nasrin Karimi 2
  • Seyed Mohammad Shafiei Mazandarni 2
1 PhD student at Qom Branch, Islamic Azad University, Qom, Iran, Faculty member at Payame Noor University
2 Assistant Professor at Department of Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Qom Branch, Islamic Azad University, Qom, Iran
چکیده [English]

Tact of the Guardian Jurist is one of the requirements of the Islamic system, which is issued by the guardian due to emerging issues. The orders and commands issued by the guardian are called “Governmental Rules”. Tact of the Guardian Jurist goes so far that his ruling sometimes leads to change, conversion and even termination of a rule. The present study concluded that the scope of the tact of the guardian jurist from the perspective of jurists of Islamic denominations is wide in proportion to new issues. It should be noted that the ruler and the Islamic government usually issue relatively general and comprehensive rulings to manage the affairs of the society. The issuance and drafting of these rulings are usually accompanied by the titles of legislation or lawmaking. Therefore, the discussion of the right to compose and issue general laws or rulings by the guardian of the Islamic government is the basis for a correct understanding of the relationship between these rulings and the issue of religious legislation. It is necessary to reflect on the various aspects of the Islamic ruling in this sense: The centrality of “Wilayah” or guardianship in the Shiite doctrinal foundations can be considered as the main difference of the Islamic denominations “Shiite jurisprudence and Sunni jurisprudence”. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Tact of the Guardian
  • Guardian Jurist
  • Governmental Rule
  • Changing the Rule
قرآن کریم.
آخوند خراسانی، محمدکاظم، کفایة الأصول، قم، مؤسسه آل البیت، بی­‌تا.
آذری قمی، احمد، ولایت فقیه از دیدگاه فقهای اسلام، قم، دارالعلم، 1372ش.
ابن­‌جماعه، محمد بن ابراهیم، تحریر الاحکام فی تدبیر أهل الاسلام، دوحه، دارالثقافة، 1408ق.
ابن­‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، مقدمه ابن­‌خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادی، تهران، علمی فرهنگی، 1362ش.
ابن­‌عابدین، محمدامین بن عمر، رد المحتار علی الدر المختار، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1431ق.
ابن­‌عربی، محمد بن عبدالله، احکام القرآن، بی­‌جا، بی­­‌نا، بی­‌تا.
ابن‌قیم جوزیه، محمد بن ابی‌بکر، الطرق الحکمیة فى السیاسة الشرعیة، قاهره، مطبعة المدنی، 1423ق.
اشعری، علی بن اسماعیل، رسالة الی أهل الثغر بباب الأبواب، مدینه، عمادة البحث العلمی بالجامعة الإسلامیة، 1413ق.
پرور، اسماعیل، احکام حکومتی چرایی و چیستی، قم، کتاب فردا، 1391ش.
جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1405ق.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1411ق.
حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد، بیروت، مؤسسه الاعلمی، 1399ق.
خطیب شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
خمینی، سید روح‌الله، صحیفه ‌نور، تهران، سروش، 1371ش.
زرقاء، مصطفی احمد، المدخل الفقهی العام، دمشق، دارالقلم، 1383ق.
زلمی، مصطفی ابراهیم، اسباب اختلاف الفقهاء فی الاحکام الشرعیه، بی­‌جا، الدار العربیه، 1978م.
سبحانی، جعفر، الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف، قم، مؤسسه امام صادق، 1423ق.
همو، الرسائل الاربع، قم، مؤسسه امام صادق، 1415ق.
شاطبی، ابراهیم بن موسی، الاعتصام، بیروت، دارالکتب ‏العلمیه، 1995م.
همو، الموافقات، بی­‌جا، دار ابن­‌عفان، 1977م.
شوکانی، محمد بن علی، الفتح الربانی من فتاوی الامام الشوکانی، صنعاء، مکتبة جیل الجدید، بی­‌تا.
صدر، سید محمدباقر، الفتاوی الواضحه، بیروت، دارالتعارف، بی­‌تا.
طاهری خرم­‌آبادی، سید حسن، ولایت و رهبری در اسلام، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389ش.
طباطبایی، سید محمدحسین، بحثی درباره مرجعیت و روحانیت (مقاله ولایت و زعامت)، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1354ش.
همو، بررسیهای اسلامی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1396ق.
عالیه، سمیر، نظر الدوله و آدابها فی الاسلام، بیروت، المؤسسه الجامعیه، 1419ق.
عثمان، محمد رأفت، ریاسة الدوله فی الفقه الاسلامی، قاهره، دارالکتاب الجامعی، 1975م.
قرضاوی، یوسف، المنتقی من کتاب الترغیب و الترهیب، قاهره، دارالتوزیع و النشر الإسلامیه، 2001م.
همو، موجبات تغییر الفتوی فی عصرنا، ترجمه محمد مقدس، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1389ش.
کلانتری، علی­‌اکبر، حکم ثانوی در تشریع اسلامی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1374ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1388ش.
ماوردی، علی بن محمد، الأحکام السلطانیه، قم، مکتب الاعلام الإسلامی، 1406ش.
مبارک، محمد، نظام الاسلام، تهران، رابطه الثفاقه و العلاقات الإسلامیه، 1977م.
مجاهد، سید محمد، مفاتیح الاصول، قم، مؤسسه آل البیت، 1296ق.
محقق حلی، جعفر بن حسن، معارج الاصول، قم، مؤسسه آل البیت، بی‌تا.
محمود، جمال­‌الدین محمد، الاسلام و المشکلات السیاسیه المعاصرة، قاهره، دارالکتاب المصری، 1992م.
محمصانی، صبحی، المجتهدون فی القضاء، بیروت، بی­‌نا، 1980م.
مصباح یزدی، محمدتقی، در پرتو ولایت، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1383ش.
مظاهری، حسین، «احکام ولایی و حکومتی»، مجموعه مصاحبه‌ها کنگره بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی: نقش زمان و مکان در اجتهاد، 1374ش.
مظفر، محمدرضا، عقائد الامامیه، نجف، مکتبه الحیدریه، 1426ق.
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی­‌تا.
مکارم شیرازی، ناصر، انوار الاصول، قم، نسل جوان، 1416ق.
همو، انوار الفقاهه، قم‌، مدرسه امام على بن ابى­‌طالب، 1425ق.
مودودی، ابوالاعلی، مفاهیم اسلامیه حول الدین و الدوله، کویت، دارالقلم، 1977م.
مؤمن، محمد، جایگاه احکام حکومتی و اختیارات ولی فقیه، قم، صبح میثاق، 1384ش.
نبهان، محمد فاروق، نظام الحکم فی الاسلام، کویت، جامعه کویت، 1987م.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1404ق.
نعیمیان، ذبیح­‌الله، ضوابط احکام حکومتی مبادی و اصول فقه حکومتی، قم، کتاب فردا، 1396ش.
نمر، عبدالمنعم، الاجتهاد، قاهره، الهیئة المصریه العامه للکتاب، 1987م.
نمری، یوسف بن عبدالله، الإستذکار الجامع لمذاهب فقهاء الأمصار، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1421ق.
نیکی ملکی، حجت­‌الله، فقه مصلحت، تهران، آیین سلوک، 1393ش.