فقه حکومتی فرامذهبی با واکاوی مصادیق فقهی و حقوقی استصلاح در پرتو مصلحت عمومی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکترای فقه و مبانی حقوق اسلامی، مدرس دانشگاه فرهنگیان

چکیده

پیشرفت و توسعه جامعه ‌انسانی سبب بروز نیازهای جدید به ویژه در عرصه موضوعات اجتماعی می‌گردد که ضرورت پاسخ‌­گویی به آنها با حفظ مقاصد الشریعه در صورتی که مصلحت محرز گردد، مورد تأیید شرع است. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی به دنبال پاسخ‌گویی به این پرسش اساسی است که: مصلحت عمومی چه جایگاهی در احکام استصلاحی دارد که منتج به فقه حکومتی فرامذهبی می‌شود؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد گسترش اجتماع انسانی بالتبع پرداختن به مسائل مستحدثه که مبتنی ‌بر مصلحت عمومی هستند را می‌طلبد. در این راستا به­‌کاربستنِ استصلاح ضابطه‌مند که تحت حاکمیت روح شریعت قرار دارد، شرعی و عقلی است و لذا این‌گونه کارکرد استصلاح از صغریات سنت و یا عقل به­‌شمار می‌آید که احکامی اجتماعی دائرمدار مصالح ‌عامه را صبغه فرامذهبی می‌بخشد و بنابراین گرچه استصلاح منبعی غیرمنصوص است، لکن سازوکاری است که کلیت ‌شریعت بر آن حکومت داشته و بر همین اساس است که برخی فقهای امامیه در موضوعاتی نظیر بیمه، احتکار و مالکیت معنوی و قانونگذاران در مباحثِ منافع عمومی و مسائل مستحدثه حقوقی که جنبه حکومتی دار‌ند به اتکای مصالح عامه، استصلاح را در قالب سنت و یا عقل به­‌کار می‌بندند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Trans-religious Governmental Jurisprudence by Analyzing Jurisprudential and Legal Examples of “Istislah” in the Light of Public Expediency

نویسنده [English]

  • Khadijeh Afshin
PhD at Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, lecturer at Farhangian University
چکیده [English]

The progress and development of human society causes new needs, especially in the field of social issues, the need to meet them while maintaining the purposes of Sharia is accepted by the Sharia, if the expediency is approved. The present study is aimed at answering the basic question that: What is the place of public expediency in the rules of Istislah that result in trans-religious governmental jurisprudence? Research findings show that the expansion of human society requires dealing with emerging issues that are based on the public expediency. Therefore, applying systematic Istislah under the authority of the spirit of Sharia is legal and rational and thus this kind of application of Istislah is from the presumptions of Sunnah or rationality that gives the social rulings based on public expediency a trans-religious character, so although Istislah is an unspecified resource, it is a mechanism generally governed by Sharia. Therefore, some Imami jurisprudents in subjects such as insurance, hoarding and intellectual ownership, and the legislator in  issues like public expediency and emerging legal issues that have a governmental aspect, relying on the public expediency, use Istislah in the form of tradition or reason.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Istislah
  • Governmental Jurisprudence
  • Social and Governmental Issues
  • Public Expediency
  • Trans-religious
  • The Spirit of Sharia
قرآن کریم.
آخوند خراسانی، محمدکاظم، درر الفوائد فی الحاشیه علی الفرائد، تهران، وزاره الثقافه و الارشاد الاسلامی، بی‌تا.
آل­‌شیخ، محمد، «ماهیت حقوقی و خصوصیات عقد بیمه در بیمه‌های عمر و مسئولیت مدنی»، مجله صنعت بیمه، شماره 2، 1381ش.
ابن­‌بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
ابن‌تراب، مریم، «ضمان عاقله و جایگاه آن در جامعه کنونی»، مجله فقه و حقوق خانواده (ندای صادق)، شماره 46-45، 1386ش.
ابن­‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، السیاسه الشرعیه فی اصلاح الراعی و الرعیه، عربستان، وزاره الشئون الاسلامیه، 1418ق.
ابن­‌قیم جوزیه، محمد بن ابی­‌بکر، الطرق ‌الحکمیه فی ‌السیاسه ‌الشرعیه، قاهره، بی­‌نا، 1317ق.
ابن­‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی‌تا.
احمدوند، محسن؛ ناصری مقدم، حسین، «ضمان عاقله از نگاهی دیگر»، مجله فقه و اصول، شماره 101، 1394ش.
اراکی، محمدعلی، توضیح ‌المسائل، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1371ش.
اسلامی، رضا، اصول فقه حکومتی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1387ش.
اصغری آق­‌مشهدی، فخرالدین؛ اصغری، شهرام، «بررسی ‌فقهی حقوقی ‌مالکیت‌ فکری با رویکردی به نظر امام خمینی»، مجله پژوهشنامه متین، شماره 48، 1389ش.
امامی، محمد، «تحلیل تابعیت از منظر فقه اسلامی و حقوق موضوعه»، مجله مطالعات علوم اجتماعی، شماره 2، 1396ش.
ایزدی­‌فرد، علی‌اکبر؛ علیزاده، امیرمحمد، «بررسی فقهی و حقوقی احتکار در تجارت الکترونیک»، مجله فقه و مبانی حقوق اسلامی، سال 49، شماره 1، 1395ش.
باقری نسامی، مهدی، «بحثی پیرامون موضوع اقامتگاه و اهمیت آن در اسناد رسمی»، مجله کانون وکلا، شماره 88، 1387ش.
بهجت، محمدتقی، استفتائات، قم، دفتر آیت‌الله بهجت، 1386ش.
بیات کمیتکی، مهناز؛ بالوی، مهدی، «حق بر تابعیت: از حقوق بین­‌الملل خصوصی تا حقوق بشر»، مجله حقوق خصوصی، دوره 12، شماره 1، 1394ش.
پیله‌ور، مرضیه، «مبانی‌ فقهی ‌مشروعیت‌ عقد بیمه»، مجله فقه و مبانی حقوق ‌اسلامی، شماره 6، 1389ش.
تبریزی، میرزا جواد، توضیح ‌المسائل، قم، هجرت، 1382ش.
ترکمان، محمد، مجموعه­‌ای از رسائل، اعلامیه‌ها، مکتوبات و روزنامه شیخ فضل­‌الله نوری، تهران، رسا، 1362ش.
جرجانی، میر سید شریف، شرح المواقف، قم، شریف رضی، 1325ش.
جرداق، جرج، امام علی صدای عدالت انسانی، ترجمه هادی خسروشاهی، تهران، بوستان کتاب، 1379ش.
جوادی آملی، عبدالله، جامعه در قرآن، قم، اسراء، 1387ش.
همو، ولایت فقیه، قم، اسراء، 1391ش.
جوهرى، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دارالعلم للملایین، 1404ق.
جوینی، عبدالملک بن عبدالله، البرهان فی اصول الفقه، قاهره، دارالوفاء، 1418ق.
حائری، مسعود، مبانی ‌فقهی ‌اصل ‌آزادی قراردادها، تهران، کیهان، 1370ش.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
حسن­‌زاده، اسماعیل، «مصلحت عمومی در اندیشه سیاسی خواجه رشیدالدین فضل­‌الله همدانی»، مجله مطالعات تاریخ فرهنگی، شماره 1، 1388ش.
حسینی ‌سیستانی، سید علی، استفتائات، تهران، بارش، 1379ش.
همو، توضیح ‌المسائل، قم، چاپخانه مهر، 1415ق.
حسینی عاملی، سید محمدجواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، بی‌تا.
حقیقت، سید صادق، «نقش مصلحت در حکومت اسلامی از دیدگاه امام خمینی»، مجله اندیشه سیاسی، شماره 6، 1394ش.
حکیم، سید محمدتقی، الاصول العامه للفقه المقارن، قم، مجمع جهانی اهل بیت، 1418ق.
حیدری، مسعود، «تابعیت در حقوق ایران؛ شرح و بحث انتقادی راجع ‌به اعمال نظام خاک در ایران»، مجله حقوق امروز، شماره 16، 1344ش.
خامنه‌ای، سید علی، اجوبه الاستفتائات، دارالنبأ، بی‌تا.
خمینی، سید روح­­‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1392ش.
همو، توضیح ‌المسائل، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1372ش.
همو، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389ش.
همو، کتاب ‌البیع، قم، مؤسسه اسماعیلیان، بی‌تا.
همو، ولایت فقیه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1374ش.
خویی، سید ابوالقاسم، توضیح ‌المسائل، قم، لطفی، 1412ق.
همو، کتاب الخمس، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
همو، مصباح ‌الفقاهه، قم، مؤسسه احیاء آثار امام خویی، 1430ق.
درزی، محمدباقر، «اعتبار شرعی حقوق مالکیتهای فکری»، مجله پژوهشهای فقه و حقوق اسلامی، شماره 6، 1385ش.
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، روزنه، 1373ش.
دورکیم، امیل، قواعد روش جامعه­‌شناسی، ترجمه علی­‌محمد کاردان، تهران، دانشگاه تهران، 1355ش.
دوورژه، موریس، روشهای علوم اجتماعی، ترجمه خسرو اسدی، تهران، امیرکبیر، 1366ش.
راسخ، محمد، حق و مصلحت، تهران، طرح نو، 1381ش.
رشاد، علی‌اکبر، «اجتهاد موجود و اجتهاد مطلوب»، مجله پژوهش و حوزه، شماره 12، 1381ش.
رفیع، حسین؛ عباس­‌زاده مرزبالی، مجید، «علامه میرزا محمدحسین نائینی و دفاع از حکومت مشروطه»، مجله مطالعات سیاسی، شماره 29، 1394ش.
روسو، ژان ژاک، قرارداد اجتماعی، ترجمه غلامحسین زیرک­‌زاده، تهران، شرکت سهامی چهر، 1341ش.
ریسونی، احمد؛ باروت، محمدجمال، الاجتهاد، النص، الواقع، المصلحه، دمشق، دارالفکر، 1420ق.
زحیلی، وهبه، الفقه الاسلامی و ادلته، دمشق، دارالفکر، بی­‌تا.
زیدان، عبدالکریم، الوجیز فی اصول الفقه، قاهره، مؤسسة قرطبه، 2001م.
سبحانی، جعفر، اصول ‌الفقه فیما لانص فیه، قم، مؤسسه امام صادق، 1383ش.
سلیمانی، فاطمه، «نسبت مصلحت و امنیت در فقه سیاسی شیعه»، مجله مطالعات راهبردی، شماره 50، 1389ش.
سوزنچی، حسین، «اصالت فرد، جامعه یا هر دو؛ بررسی تطبیقی آرای استاد مطهری و استاد مصباح یزدی»، مجله قبسات، شماره 42، 1385ش.
سیوطى، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، جمع الجوامع، قاهره، دارالسعاده، 1426ق.
شاکری، طوبی، «فقه‌ حکومتی‌ فرامذهبی‌ با تحلیل قاعده "التعزیر بما یراه ‌الحاکم"»، مجله فقه ‌مقارن، شماره 1، 1392ش.
شمس­‌الدین، محمدمهدی، الاجتهاد و التجدید فی الفقه الاسلامی، بیروت، مؤسسه الدولیه، 1419ق.
شهید اول، محمد بن مکى، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1417ق.
شهید ثانی، زین‌­الدین بن علی، مسالک الأفهام الی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیه، 1416ق.
صافی گلپایگانی، لطف­‌الله، توضیح ‌المسائل، قم، دارالقرآن ‌الکریم، 1413ق.
صدر، سید محمدباقر، اقتصادنا، قم، بوستان کتاب، 1385ش.
همو، الاسلام یقود الحیاه، تهران، المؤتمر العالمی لائمه الجمعه و الجماعه، 1403ق.
همو، فلسفتنا، نجف، مطبعه الآداب، 1379ق.
همو، مقدمات فی التفسیر الموضوعی للقرآن، بیروت ـ کویت، دارالتوجیه الاسلامی، بی‌تا.
صفار، فاضل، فقه المصالح و المفاسد، بیروت، مرکز الفقاهه و الدراسات و البحوث الفقهیه، 1429ق.
طاهر، علی‌محمد؛ اولیایی، احمد، «نگاهی‌ نو به ‌دیدگاه امام‌ خمینی درباره ‌مالکیت معنوی»، مجله دانش‌ حقوق‌ مدنی، شماره 2، 1395ش.
طباطبایی یزدی، احمد؛ مقیسه، رضا؛ حاجی محمره، محمدحسین، درآمدی بر فقه حکومتی و مدیریتی با محوریت اندیشه امام خامنه‌ای، تهران، دانشگاه امام حسین، 1395ش.
طباطبایی، سید محمدحسین، الشیعه: نص‌ الحوار مع المستشرق کوربان، بیروت، مؤسسه ام القری، 1416ق.
همو، بررسیهای اسلامی، قم، بوستان کتاب، 1388ش.
همو، روابط اجتماعی در اسلام، قم، بوستان کتاب، 1387ش.
همو، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه ‌الاعلمی، 1390ق.
طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، قم، مکتب الاعلام الإسلامی، 1409ق.
همو، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
همو، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة، 1387ق.
عرب ‌عامری، احمد؛ پارسامنش، محمدرضا، «تابعیت در اسلام»، مجله حقوق‌ اسلامی، شماره 41، 1393ش.
عظیمی ‌تهرانی، وحید، اصول‌ فقه، تهران، چتر دانش، 1396ش.
علیدوست، ابوالقاسم، فقه و مصلحت، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1388ش.
عمید زنجانی، عباسعلی؛ موسی­‌زاده، ابراهیم، دانشنامه فقه سیاسی، تهران، دانشگاه تهران، 1389ش.
غزالی، محمد بن محمد، المستصفی من علم الأصول، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1413ق.
همو، المنخول، بیروت، دارالفکر، 1419ق.
فتاحی زفرقندی، علی، آشنایی با مفاهیم حقوق عمومی، تهران، پژوهشکده شورای نگهبان، 1395ش.
قرافی، احمد بن ادریس، انوار البروق فی انواء الفروق، بیروت، عالم الکتب، بی­‌تا.
قرضاوی، یوسف، السیاسه الشرعیه، دوحه، بی­‌نا، 1418ق.
قلعه‌جی، محمد رواس؛ قنیبی، حامد صادق، معجم لغة الفقهاء، بیروت، دارالنفائس، 1408ق.
قمی، عباس، سفینة البحار، قم، اسوه، 1414ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1365ش.
کیالی، عبدالوهاب، الموسوعه السیاسه، بیروت، الموسسه العربیه، 1990م.
محقق حلی، جعفر بن حسن، معارج ‌الاصول، قم، مؤسسه ‌آل‌ البیت، بی­‌تا.
محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البیت، 1414ق.
مصباح یزدی، محمدتقی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1391ش.
مطهری، مرتضی، بررسی فقهی بیمه، تهران، میقات، 1361ش.
همو، مجموعه آثار، تهران، صدرا، 1389ش.
مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1370ش.
مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1410ق.
مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات‌ جدید، قم، مدرسه امام علی بن ابی­‌طالب، 1427ق.
همو، توضیح ‌المسائل، تهران، پیام عدالت، 1388ش.
منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایه الفقیه و فقه الدوله الاسلامیه، قم، تفکر، 1370ش.
همو، مبانی فقهی حکومت اسلامی، تهران، کیهان، 1367ش.
مهریزی، مهدی، فقه حکومتی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1376ش.
موسوی ‌اردبیلی، عبدالکریم، توضیح ‌المسائل، قم، نجات، 1377ش.
موسوی ‌بجنوردی، سید محمد؛ سمیعی زفرقندی، زهرا؛ «تحلیل ماهیت و انواع قرارداد بیمه عمر با رویکردی بر نظر امام خمینی»، مجله پژوهشنامه متین، شماره 52، 1390ش.
میرباقری، سید محمدمهدی؛ عبداللهی، یحیی؛ نوروزی، حسن، «فقه حکومتی از منظر شهید صدر»، مجله راهبرد فرهنگ، شماره 36، 1395ش.
نائینی، محمدحسین، تنبیه الامه و تنزیه المله، بغداد، دارالتنویر، 2014م.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
نراقی، احمد بن محمدمهدی، سیف الامه و برهان المله، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1385ش.
نظرپور، محمدتقی؛ خزایی، ایوب، «طراحی ‌صکوک مشارکت جهت انتقال ریسک شرکتهای بیمه به بازار سرمایه»، مجله اقتصاد اسلامی، شماره 47، 1391ش.
نوری ‌همدانی، حسین، توضیح ‌المسائل، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1373ش.
هاشمی، عباس؛ مهرآذر، حمید، «شیخ فضل­‌الله نوری و مخالفت مبنایی با مشروطه»، مجله ژرفاپژوه، شماره 1، 1393ش.
وحید خراسانی، حسین، توضیح ‌المسائل، قم، مدرسه باقر العلوم، 1421ق.
یزدانی مقدم، احمدرضا، «بررسی مقایسه‌ای حکومت و مصلحت در اندیشه امام خمینی و علامه طباطبایی»، مجله مطالعات انقلاب اسلامی، شماره 14، 1387ش.