نقش مصلحت در اجرای مجازاتهای حدّی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه مذاهب اسلامی

چکیده

«مصلحت» عنوانی آشنا و پرکاربرد در فقه و اصول و از دید اسلام عبارت است از هر کاری که به سود و صلاح مادی یا معنوی فرد و جامعه باشد. از دیدگاه فقهای مذاهب اسلامی، «مصلحت» نقشی اساسی در تشریع احکام دارد؛ اگرچه در وسعت این نقش توافقی وجود ندارد. دیدگاه غالب و نظر اکثر فقها در مورد احکام الهی این است که این احکام شامل احکام متغیر و ثابت است. بر اساس این تفکّر احکام الهی بالأخص «حدود» تحت هیچ شرایطی تغییر نمی‌‌یابند و در هر زمان و هر مکان لازم‌‌الاجرا هستند. در مقابلِ دیدگاه سابق، عدّه‌ دیگری از فقها شرایط مصلحت را در احکام اسلامی مؤثّر می‌‌دانند. این دسته از فقها قائل‌اند که احکام بر اساس مصالح و مفاسد پایه‌‌ریزی شده‌‌اند و هدف از اجرای احکام را دستیابی به مصالح می‌‌دانند. به‌طورکلی مصلحت به این معنا در فقه مذاهب اسلامی علاوه بر تشریع، در اجرای مجازات به‌‌خصوص حدود هم می‌تواند مدّنظر قرار گیرد؛ به تعبیر دیگر امروزه حاکم با استفاده از احکام ثانویه و عنصر مصلحت در موارد تزاحم بین ملاکات احکام شریعت و احتمال تأثیر شرایط در نرسیدن آن حکم به فعلیت، می‌تواند برخی حدود را اجرا نکرده، برای برخی حدود جایگزین تعیین کند؛ لذا ضرورت دارد، مصلحت‌سنجی در مورد حدود و کیفیّت اجرای آنها با رعایت اقتضائات زمان، مکان و اشخاص مجازات با توجه به روایات و نظر فقها مدّ نظر قرار گیرد. مضافاً اینکه در صورت وجود شبهه مصلحت نیز اجرای حدّ با تردید مواجه می‌‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Role of Expediency in the Implementation of Prescribed Corporeal Punishments

نویسندگان [English]

  • abedin moumeni 1
  • Hamed Rostami Najafabadi 2
چکیده [English]

“Expediency” is a widely used and familiar term in jurisprudence and its principles. From the perspective of Islam, it is referred to as any action that leads to material and spiritual benefit for individuals and the society. From the perspective of jurists of Islamic schools, “expediency” is essential to the legislation of Islamic rules and regulations – although there is no agreement on the extent of this role. The dominant view, the perspective of most jurists, on divine rules is that they include variable and fixed ones. In this perspective, divine regulations – especially prescribed corporeal punishments – do not change under any circumstances and are binding at any time and any place. Contrary to this perspective, some other jurists consider that expediency conditions are effective in Islamic rules. The latter believe that regulations are established on the basis of good and evil and the purpose of enforcing regulations is to achieve expediency. In general, expediency in the jurisprudence of Islamic sects can be taken in this sense in relation to the implementation of punishment, especially prescribed corporeal punishments, in addition to legislation. In other words, in cases of conflict between the grounds of religious orders and the potential impact of circumstances against the actualization of orders, the ruler can resort to secondary rules and expediency in order to suspend certain prescribed corporeal punishments and replace some of them with some alternatives. Therefore, it is necessary to consider expediency conditions in relation to corporeal punishment and the quality of its implementation with regard to the requirements of time, place and persons of punishment and in compliance with religious narratives and the opinions of jurists. Moreover, in case of doubting the existence of expediency conditions, prescribed corporeal punishment would be subject to suspension.

کلیدواژه‌ها [English]

  • expediency
  • Prescribed
  • corporeal punishments
  • Implementation
  • ruler
قرآن کریم.
ابن‌ابی­‌الحدید، عزالدین بن هبة­الله، شرح نهج البلاغه، دارالکتب الاسلامیه، 1387ق.
ابن­‌ادریس حلی، محمد بن منصور­، السرائر، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1408ق.
ابن­‌عابدین، محمدامین بن عمر، رد المحتار علی الدر المختار، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
ابن­‌قدامه، عبدالله بن احمد، الشرح الکبیر علی متن المقنع، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی­‌تا.
همو، الکافی فی فقه الامام احمد بن حنبل، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1414ق.
همو، المغنی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی­‌تا.
ابن­‌قیم جوزیه، اعلام الموقعین، مصر، مطبعة‌ السعادة، 1374ق.
ابن­‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1408ق.
بوطی، رمضان، ضوابط المصلحة، بیروت، مؤسسه الرسالة، 1384ق.
بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالمعرفة، بی­‌تا.
تبریزی، جواد، اسس الحدود و التعزیرات، قم، مهر، 1417ق.
حرّعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1403ق.
حسینی شیرازی، سید­محمد، الفقه، بیروت، دارالعلوم، 1409ق.
حلی، حسن بن یوسف، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، مشهد، مؤسسه آل­‌البیت، بی­‌تا.
همو، قواعد الاحکام، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1419ق.
خطاط، مجتبی، قرآن و مقتضیات فقه، قم، تمهید، 1390ش.
خمینی، سید­روح­‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421ق.
همو، صحیفه نور، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1369ش.
خوانساری، سید­احمد، جامع المدارک، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، 1366ش.
خویی، سیدابوالقاسم، مبانی تکملة المنهاج، قم، 1386ش.
دشتی، محمد، ترجمه نهج­‌البلاغه، قم، آل­‌علی، 1379ش.
دهخدا، علی­‌اکبر، لغت­‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1373ش.
رمضانی، احمد و دیگران، مجموعه آرای فقهی ـ قضایی، قم، مرکز تحقیقات فقهی قوه قضائیه، 1378ش.
زحیلی، وهبه، الفقه الاسلامی و ادلّته، دمشق، دارالفکر، 1405ق.
سیدحسینی، سیدصادق، «ولایت فقیه و پویایی در استنباط احکام»، مجموعه آثار کنگره مبانی فقهی امام خمینی قدس سره، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1374ش.
شاطبی، ابواسحاق، الاعتصام، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1995م.
شهید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفوائد، تحقیق: سید عبدالهادی حکیم، قم، مکتبة المفید، بی­‌تا.
همو، اللمعة الدمشقیه، بیروت، دارالعالم الاسلامی، بی­‌تا.
شهید ثانی، زین­‌الدین بن علی، الروضة البهیة، قم، مکتب نوید اسلام، چاپ دوم، 1382ش.
صدر، سید­محمدباقر، اقتصادنا، بیروت، دارالتعارف، 1408ق.
طباطبایی، سیدمحمدحسین، بررسی­‌های اسلامی، قم، هجرت، بی­‌تا.
طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1416ق.
همو، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1365ش.
عوده، عبدالقادر، التشریع الجنائی الاسلامی مقارناً بالقانون الوضعی، بیروت، مؤسسه الرسالة، 1944م.
غزالی، محمد بن محمد، المستصفی فی علم الاصول، بیروت، دارالکتب الاسلامیه، 1996م.
فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام، قم، مکتبة آیة‌الله العظمی المرعشی، 1405ق.
فخررازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1420ق.
فیض، علیرضا، مبادی فقه و اصول، تهران، دانشگاه تهران، چاپ هفدهم، 1384ش.
قربان­‌نیا، ناصر، تأمل در فقه؛ تحول در حقوق، تهران، میزان، 1392ش.
کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، پاکستان، المکتبة الحبیبة، 1409ق.
کریمی جهرمی، الدرّ المنضود فی احکام الحدود، قم، دارالقرآن الکریم، 1412ق.
گرجی، ابوالقاسم، مقالات حقوقی، تهران، دانشگاه تهران، 1369ش.
محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، بیروت، دارالاضواء، 1403ق.
محقق­‌داماد، سیدمصطفی، «اجرای علنی مجازاتهای اسلامی»، در: سایت بازنگری در متون دینی.
مرعشی­ شوشتری، «اجرای علنی مجازاتها»، در: کتابخانه دیجیتال تبیان.
معرفت، محمد­هادی، ولایت فقیه، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، 1377ش.
مفید، محمد بن محمد­، المقنعه، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ دوم، 1410ق.
مکارم­ شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، قم، مدرسه امیرالمؤمنین، 1381ش.
منتظری، حسینعلی، کتاب الحدود، قم، دارالفکر، 1400ق.
همو، مجازاتهای اسلامی و حقوق بشر، قم، ارغوان دانش، چاپ اول، 1387ش.
همو، مجموعه دیدگاه­ها، بی­‌جا، بی­‌نا، 1381ش.
نامه مفید، شماره 16، دانشگاه مفید، زمستان 1377ش.
نامه مفید، شماره 23، دانشگاه مفید، پاییز 1379ش.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1368ش.