مطالعه تطبیقی حکم سرقت از بیت‌المال در فقه مذاهب اسلامی و قانون مجازات اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه کردستان

2 استادیار دانشگاه کردستان

3 استادیار دانشگاه ملایر

چکیده

حرمت مال افراد و صیانت از مالکیت، در همه‌ نظامهای تقنینی یکی از اهداف مورد نظر قانونگذار و حتی در نگاه برخی فلاسفه قرارداد اجتماعی، تنها ضرورتی است که تشکیل دولت و صرف­‌نظر کردن از بخشی از آزادی فردی و واگذاری آن به دولت را توجیه می‌کند. در حقوق کیفری اسلام نیز در کنار حفظ دین، نفس، نسل و عقل به عنوان یکی از مقاصد شریعت ذکر شده است. خزانه مسلمین، شاهرگ اصلی نظام اقتصادی کشور و نیازمند صیانت از دستبرد و تعدی است. در حقوق کیفری اسلام، تعدی به حق مالکیت افراد، با مجازاتهای سنگین حدی و تعزیری پاسخ داده می‌شود تا مانع از دارا شدن غیر عادلانه‌ و به تبع آن فساد اقتصادی در جامعه گردد. برداشتهای متفاوت از عنوان و مصادیق بیت­‌المال و وجود برخی شبهات در انطباق تعریف و شروط سرقت حدی از اموال خصوصی بر دستبرد به بیت­‌المال، سبب شده برخی فقها این تعدی را همان سرقت مستوجب حد دانسته و برخی دیگر آن را نه سرقت حدی، بلکه موجب تعزیر بدانند و برخی تفصیل و تفکیکهای خاصی را در رویکرد فقهی خود در این خصوص ارائه کنند. قانونگذار هم این جرم را سرقت حدی ندانسته است، گرچه از طرق دیگری و از باب افساد فی الارض و یا با تعزیرات مختلف، چتر حمایت کیفری خاص خود را بر این جرم گسترانده است. رأی مختار، دیدگاه قائلان به تفصیل و لزوم اشتمال عنوان سرقت حدی بر دستبرد به بیت­‌المال در صورت وجود شرایط سرقت حدی و بازنگری در قانون مجازات اسلامی در این خصوص است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A comparative Study of the Law of Theft from Public Properties in Jurisprudence of Islamic Schools of Thought and the Islamic Penal Law

نویسندگان [English]

  • Farzad Parsa 1
  • Soheila Rostami 2
  • Mehrangiz Roustaie 3
1 Associate Professor at University of Kurdistan
2 Assistant Professor at University of Kurdistan
3 Assistant Professor at Malayer University
چکیده [English]

The respect for the right to private property and the protection of it, in all legislative systems is one of the goals of the legislature, and even in the opinion of some philosophers of the social contract, it is the only necessity to justify the establishment of government and the abandonment of part of individual liberty and its transfer to the government. The protection of souls, generations, and rationality, along with the preservation of religion, is mentioned as one of the Objectives of Shariah Law (Maqasid al-Shariah) in the Islamic criminal law. At the same time, the Treasury of Muslims is the mainstay of the economic system of the country, which must be protected from theft and abuse. In the Islamic criminal law, the violation of the right to private property of individuals is subject to extreme penalties in order to prevent unfairness and, consequently, economic corruption in society. However, the different interpretations of the title and instances of public treasury and the existence of some doubts as to adaption between the definition and conditions of the theft of private property to the capture of public treasury, has led some jurists to consider this crime as Haddi Theft and others have not considered it as Haddi Theft but as Ta‘ziri Theft and some others have presented some specific details on their jurisprudential approach in this regard. The legislator has not considered the crime to be Haddi Theft, however, in other ways, under the title of spreading corruption on Earth or through different Ta‘ziri punishments, this crime has been considered by the specific criminal support of the legislator. The preferred verdict is that if someone steals from the public property or treasury of Muslims, he should be punished by Hadd if there are the conditions of the Haddi Theft.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Theft
  • Jurisprudence of Islamic Schools of Thought
  • Public Treasury
  • Secured Keeping Place
  • Ownership
قرآن کریم.
ابن­‌ابی­‌شیبه، عبدالله بن محمد، الکتاب المصنف فی الأحادیث و الآثار، ریاض، مکتبة الرشد، 1409ق.
ابن­‌اثیر، مبارک بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، قم، اسماعیلیان، 1364ش.
ابن­‌ادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق. 
ابن­‌بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
ابن­‌براج، عبدالعزیز بن نحریر، المهذب، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1406ق.
ابن­‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، السیاسه الشرعیه، عربستان، وزاره الشؤون الإسلامیه و الأوقاف، 1418ق.
همو، کتب و رسائل و فتاوی فی التفسیر، بیروت، مکتبه ابن­‌تیمیه، 1982م.
ابن­‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، تلخیص الحبیر، مصر، بی­‌نا، 1416ق.
همو، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، دارالمعرفة، 1379ق.
ابن­‌حزم، علی بن احمد، المحلی بالآثار، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
ابن­‌حمزه طوسی، محمد بن علی، الوسیلة الی نیل الفضیلة، قم، کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی، 1408ق.
ابن­‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، مقدمه ابن‌خلدون، قاهره، دار نهضة مصر، بی­‌تا.
ابن­‌زهره حلبی، حمزة بن علی، غنیة النزوع الی علمی الأصول و الفروع، قم، مؤسسه امام صادق، 1417ق.
ابن­‌عابدین، محمدامین بن عمر، رد المحتار علی الدر المختار، بیروت، دارالفکر، 1412ق.
ابن­‌فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، بیروت، دارالفکر، 1399ق.
ابن‌فراء، محمد بن حسین، الاحکام السلطانیه، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1431ق.
ابن­‌قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، بیروت، دارالفکر، 1405ق.
ابن­‌قیم جوزیه، محمد بن ابی­‌بکر، احکام اهل الذمه، بیروت، دار ابن­‌حزم، 1418ق.
ابن‌مفلح، ابراهیم بن محمد، المبدع فی شرح المقنع، ریاض، دار عالم الکتب، 1423ق.
ابن­‌مماتی، اسعد بن مماتی، کتاب قوانین الدواوین، قاهره، مکتبه مدبولی، 1411ق.
ابن­‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر؛ دارصادر، 1414ق.
ابن­‌نجیم مصری، زین­‌الدین بن ابراهیم، الأشباه و النظائر علی مذهب ابی‌حنیفة النعمان، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1419ق.
ابن­‌همام، محمد بن عبدالواحد، شرح فتح القدیر، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
ابویوسف، یعقوب بن ابراهیم، الخراج، قاهره، المطبعه السلفیه، 1382ق.
انصاری، محمد، الهدایه الکافیه الشافیه لبیان حقائق الإمام ابن عرفه الوافیه، بیروت، المکتبه العلمیه، 1350ق.
انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب الخمس، قم، المکتبه الفقهیه، 1415ق.
البانی، محمد ناصرالدین، إرواء الغلیل فی تخریج أحادیث منار السبیل، بیروت، المکتب الإسلامی، 1405ق.
بجیرمی، سلیمان بن محمد، حاشیه البجیرمی على شرح منهج الطلاب، استانبول، المکتبه الاسلامیه، 1420ق.
بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1408ق.
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، دمشق، دارطوق النجاة، 1422ق.
بعلی، عبدالرحمن بن عبدالله، کشف المخدرات و الریاض المزهرات شرح اخصر المختصرات، بیروت، دارالبشائر الاسلامیه، 1423ق.
بلخی، نظام‌الدین، الفتاوی الهندیة فی مذهب الإمام الأعظم ابی­‌حنیفة النعمان، بیروت، دارالفکر، 1310ق.
بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الإقناع، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1424ق.
ترابی شهرضایی، اکبر، آیین کیفری اسلام، قم، مرکز فقهى ائمه اطهار، 1390ش.
ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، مصر، مطبعة مصطفی البابی الحلبی، 1395ق.
جرجانی، علی بن محمد، التعریفات، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1403ق.
جزیری، عبدالرحمن، الفقه على المذاهب الأربعة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1424ق.
جهشیاری، محمد بن عبدوس، الوزراء و الکتاب، بیروت، دارالفکر، 1408ق.
جوینی، عبدالملک بن عبدالله، نهایة المطلب فی درایة المذهب، جده، دارالمنهاج، 1428ق.
حائری مازندرانی، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال فی احوال الرجال، قم، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، 1416ق.
حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، 1408ق.
حسینی عمیدی، عبدالمطلب بن محمد، کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416ق.
حطاب، محمد بن محمد، مواهب الجلیل فی شرح مختصر خلیل، بیروت، دارالفکر، 1412ق.
حلی، حسن بن یوسف، الخلاصه، نجف، المطبعه الحیدریه، 1381ق.
همو، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، 1414ق.
همو، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
حنفی رازی، محمد بن ابی­­‌بکر، مختار الصحاح، بیروت، المکتبه العصریه، 1420ق.
خرشی، محمد بن عبدالله، شرح مختصر خلیل، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
خرقی، عمر بن حسین، متن الخرقی علی مذهب ابی عبدالله احمد بن حنبل الشیبانی، طنطا، دارالصحابه للتراث، 1413ق.
خطیب شربینی، محمد بن احمد، الإقناع فی حل الفاظ ابی­‌شجاع، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
همو، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1994م.
خمینی، سید روح­‌الله، تحریر الوسیلة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416ق.
همو، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1426ق.
خویی، سید ابوالقاسم، تکمله منهاج الصالحین، قم، مدینه العلم، 1410ق.
همو، معجم الرجال الحدیث، بی‌جا، بی­‌نا، 1413ق.
دردیر، احمد بن محمد، الشرح الصغیر علی اقرب المسالک، امارات، وزاره العدل و الشؤون الاسلامیه و الاوقاف، 1410ق.
دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، دمشق، دارالقلم؛ بیروت، الدار الشامیة، 1412ق.
رملی، محمد بن احمد، نهایة المحتاج الی شرح المنهاج، بیروت، دارالفکر، 1404ق.
رومی بابرتی، محمد بن محمد، العنایة شرح الهدایه، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
زحیلی، وهبه، الفقه الإسلامی و ادلته، دمشق، دارالفکر، 1405ق.
زرقانی، محمد بن عبدالباقی، شرح الزرقانی علی موطأ الامام مالک، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1411ق.
سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دارالمعرفة، 1414ق.
سلار دیلمی، حمزه بن عبدالعزیز، المراسم العلویه، قم، منشورات الحرمین، 1404ق.
سمرقندی، محمد بن احمد، تحفة الفقهاء، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1405ق.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی­‌بکر، الأشباه و النظائر، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1411ق.
همو، تاریخ الخلفاء، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری، 1371ق.
شافعی، محمد بن ادریس، الأم، بیروت، دارالمعرفه، 1410ق.
شرتونی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد، قم، کتابخانه آیةالله مرعشى نجفى، 1403ق.
شهید ثانی، زین‌­الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1412ق.
همو، حاشیة المختصر النافع، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1422ق.
شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، بی‌جا، بی‌نا، بی­‌تا.
شیخ الاسلام، محمد، راهنمای مذهب شافعی، تهران، دانشگاه تهران، 1379ش.
شیرازی، ابراهیم بن علی، المهذب فی فقه الامام الشافعی، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی­‌تا.
صاوی، احمد بن محمد، بلغة السالک لأقرب المسالک، بیروت، دارالمعارف، بی­‌تا.
صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، بیروت، المکتب الإسلامی، 1403ق.
طاهری، محمدعلی؛ انصاری، مسعود، دانشنامه حقوقی، تهران، جنگل، 1388ش.
طوسى، محمد بن ­حسن، الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1390ق.
همو، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1407ق.
همو، رجال الطوسی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1427ق.
همو، العدة فی اصول الفقه، قم، بعثت، 1417ق.
همو، المبسوط فی فقه الإمامیة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1428ق.
همو، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، قم، قدس محمدی، بی­‌تا.
عجیلی، سلیمان بن عمر، حاشیة الجمل علی شرح المنهج، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
عسکری، حسن بن عبدالله، تصحیفات المحدثین، قاهره، المطبعة العربیة الحدیثة، 1402ق.
عمرانی، یحیى بن ابی­‌الخیر، البیان فی مذهب الإمام الشافعی، جده، دارالمنهاج، 1421ق.
عوده، عبدالقادر، التشریع الجنائی الإسلامی مقارناً بالقانون الوضعی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی­‌تا.
فاضل لنکرانى، محمد، تفصیل الشریعة ـ الحدود، قم، مرکز فقهى ائمه اطهار، 1422ق.
فاضل مقداد (سیوری حلی)، مقداد بن عبدالله، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، کتابخانه آیةالله مرعشى نجفى، 1404ق.
فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1416ق.
فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین، بیروت، دار و مکتبة الهلال، بی­‌تا.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1426ق.
فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، بیروت، المکتبة العلمیة، بی­‌تا.
قاضی عبدالوهاب، عبدالوهاب بن علی، المعونة علی مذهب عالم المدینة، مکه، المکتبة التجاریة، بی­‌تا.
قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1405ق.
قلقشندی، احمد بن علی، صبح الاعشی، دمشق، دارالفکر، 1987م.
قلیوبی، احمد سلامة؛ عمیرة، احمد برلسی، حاشیتا قلیوبی و عمیرة، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1406ق.
کشی، محمد بن عبدالعزیز، الرجال، مشهد، دانشگاه مشهد، بی­‌تا.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1407ق.
کیاهراسی، علی بن محمد، احکام القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1405ق.
گرجی، ابوالقاسم، حقوق جزای عمومی، تهران، مؤسسه حقوق تطبیقی، 1358ش.
گلپایگانی، سید محمدرضا، الدر المنضود فی احکام الحدود، قم، دارالقرآن الکریم، 1412ق.
مالک بن انس، المدونة الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.
ماوردی، علی بن محمد، الأحکام السلطانیه، قاهره، دارالحدیث، بی­‌تا.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، ملاذ الاخیار، قم، کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی‌، 1406ق.
محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، نجف، مطبعة الآداب، 1389ق.
محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، 1414ق.
مرغینانی، علی بن ابی­‌بکر، بدایه المبتدی، قاهره، محمدعلی صبح، 1355ق.
مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413ق.
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403ق.
موسوی اردبیلی، سید عبدالکریم، فقه الحدود و التعزیرات، قم، دانشگاه مفید، 1427ق.
میرمحمدصادقی، حسین، جرایم علیه اموال و مالکیت، تهران، نشر میزان، 1392ش.
نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407ق.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
هاشمی خانعباسی، سید علی؛ احمدی، سید مهدی، «بررسی فقهی و حقوقی تأثیر شبهه در رفع مجازات»، مجله پژوهشهای فقه و حقوق اسلامی، شماره 39، 1394ش.
هاشمی شاهرودی، سید محمود؛ فتحی، حجت­‌الله، شرح مبسوط قانون مجازات اسلامی مصوب 1392: حدود، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت، 1394ش.