بازپژوهی مماثلت در کیفیت استیفاء قصاص از منظر فقه مذاهب خمسه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران

2 استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران

چکیده

هرچند اصل وجود قصاص در فقه جزایی اسلام اصلی غیرقابل تردید است، اما در مورد شرایط و احکام آن شاهد اختلاف بین فقهای مذاهب هستیم. یکی از این موارد اختلاف، بحث گستره حق اولیاءدم و مجنی­‌علیه در کیفیت قصاص قاتل و جانی است. پرسش این است که آیا حق قصاص تنها محدود به پیروی از اثر جنایت است و یا اینکه گستره آن به مماثلت در کیفیت و خصوصیات جنایت نیز امتداد پیدا می‌کند؟ به عبارت دیگر آیا اولیاءدم و مجنی­‌علیه حق دارند قاتل یا جانی را به همان کیفیت که وی اقدام به قتل یا جنایت نموده، قصاص نمایند؟ پاسخ به این پرسش از جهات دیگری نیز از اهمیت به­‌سزایی برخوردار است، چرا که دو بحث «قصاص از طریق اهداء عضو» و «بی‌حس کردن اعضاء در هنگام قصاص» به‌طور کامل بر بحث مماثلت در کیفیت استیفاء قصاص استوار است. یافته‌های پژوهش حاضر که به شیوه توصیفی- تحلیلی انجام شده است نشان می‌دهد هرچند مشهور فقهای امامیه، حنفیه و حنابله حکم به عدم جواز مماثلت نموده‌اند، اما ادله ارائه‌شده توانایی اثبات این مدعا را دارا نیستند و قول به جواز مماثلت مستند به ادله مستحکم‌تری است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Reinvestigation of the Similarity in the Quality of Enforcement of Qisas (Retaliation) from the Perspective of Jurisprudence of the Five Islamic Schools of Thought

نویسندگان [English]

  • Masoud Jahandoost Dalenjan 1
  • Mohammad Eshaghi Astani 2
1 PhD student at Tehran University
2 Assistant Professor at Tehran University
چکیده [English]

Although the existence of Qisas (retaliation) is an undeniable principle in criminal Islamic jurisprudence, there are inconsistencies about its conditions and rules among jurisprudents of different schools of thought. The issue of avengers of blood’s and injured party’s expanse of right is one of these inconsistencies in the quality of retaliation of the murderer or the criminal. There comes out a question that whether the right of retaliation is only limited to the effect of crime or it is extended to the similarity in quality and characteristics of crime? In other words, are avengers of blood or the injured party allowed to retaliate murderer or criminal to the same quality as she/he has committed the murder or crime? Answering such question is also important from other aspects, since two issues of “retaliation through organ donation” and “anesthetization of organs during retaliation” are totally consistent with the issue of similarity in the quality of retaliation enforcement. The findings of this descriptive-analytic study showed that although famous Imami, Hanafi and Hanbali jurisprudences have not credited similarity, represented evidences are not able to confirm such assertion and similarity is documented to stronger evidences.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Similarity
  • Qisas (Retaliation)
  • Crime
  • Retaliation Quality
  • the Five Islamic Schools of Thought
قرآن کریم.
ابن­‌حنبل، احمد بن محمد، مسند الإمام احمد بن حنبل، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1420ق.
ابن­‌سعید حلی، یحیى بن احمد، الجامع للشرائع، قم، مؤسسة سیدالشهداء العلمیة، 1405ق.
ابن­‌عربی، محمد بن عبدالله، احکام القرآن، بی­‌جا، بی­­‌نا، بی­‌تا.
ابن­‌فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، قم، مکتب الاعلام الاسلامى، 1404ق.
ابن­‌قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، بیروت، دارالفکر، 1405ق.
ابن­‌ماجه قزوینی، محمد بن یزید، سنن ابن­‌ماجه، بیروت، دارالرسالة العالمیة، 1430ق.
ابن­‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر؛ دارصادر، 1414ق.
ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت، دارالفکر، 1420ق.
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، بیروت، دار ابن­‌کثیر، 1407ق.
بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، مکه، مکتبة دارالباز، 1414ق.
جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1405ق.
جوان جعفری، عبدالرضا؛ ساداتی، سید محمدجواد، «بررسی فقهی و حقوقی قصاص از طریق اهدای عضو»، مجله مطالعات اسلامی: فقه و اصول، شماره 90، 1391ش.
جوهرى، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دارالعلم للملایین، 1411ق.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1411ق.
حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، 1409ق.
حسینی بهسودی، سید محمدسرور، مصباح الأصول، تقریرات سید ابوالقاسم خویی، قم، مؤسسه احیاء آثار امام خویی، 1422ق.
حسینی روحانی، سید محمدصادق، فقه الصادق، قم، دارالکتاب، 1412ق.
حسینی عاملی، سید محمدجواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1419ق.
حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی احکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
خطیب شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.
خمینی، سید روح­‌الله، تحریر الوسیلة، قم، دارالعلم، بی­‌تا.
خوانساری، سید احمد، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، قم، اسماعیلیان، 1405ق.
خویى، سید ابوالقاسم، مبانی تکملة المنهاج، قم، مؤسسه احیاء آثار امام خویی، 1422ق.
دردیر، احمد بن محمد، الشرح الکبیر، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
دسوقی، محمد بن احمد، حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
زحیلی، وهبه، اصول الفقه الإسلامی، دمشق، دارالفکر، بی­‌تا.
زررخ، احسان؛ علی­‌پناه، پرویز، «بررسی بی­‌حس نمودن اعضاء در اجرای مجازاتهای بدنی»، مجله پژوهشهای فقه و حقوق اسلامی، شماره 22، 1389ش.
زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407ق.
سرخسی، محمد بن احمد، المبسوط، بیروت، دارالفکر، 1421ق.
سعید بن منصور، سنن سعید بن منصور، هند، الدار السلفیة، 1403ق.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی­‌بکر، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، کتابخانه آیة­الله مرعشى نجفی، 1404ق.
شبر، سید عبدالله، تفسیر القرآن الکریم، بیروت، دارالبلاغة، 1412ق.
شوکانی، محمد بن علی، نیل الاوطار من احادیث سید الاخیار، قاهره، دارالحدیث، 1413ق.
شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة، بیروت، دارالتراث؛ الدار الإسلامیة، 1410ق.
شهید ثانی، زین‌­الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، کتابفروشی داوری، 1410ق.
همو، مسالک الأفهام الی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1413ق.
شیرازی، ابراهیم بن علی، المهذب فی فقه الامام الشافعی، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی­‌تا.
صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغة، بیروت، عالم الکتب، 1414ق.
طباطبایی، سید علی بن محمدعلی، ریاض المسائل فی تحقیق الأحکام بالدلائل، قم، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، 1418ق.
طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1417ق.
طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، موصل، مکتبة العلوم و الحکم، 1404ق.
طریحى، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، مرتضوی، 1416ق.
طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1365ش.
عابدی سرآسیا، علیرضا؛ امینی، اعظم، «حکم فقهی مجازات انسان زنده با سوزاندن در مذاهب اسلامی»، مجله فقه مقارن، شماره 9، 1396ش.
عمرانی، یحیى بن ابی­‌الخیر، البیان فی مذهب الإمام الشافعی، جده، دارالمنهاج، 1421ق.
فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة القصاص، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، 1421ق.
فاضل مقداد (سیوری حلی)، مقداد بن عبدالله، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، قم، کتابخانه آیة­الله مرعشی نجفی، 1404ق.
همو، کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1419ق.
قاضی عبدالوهاب، عبدالوهاب بن علی، التلقین فی الفقه المالکی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1425ق.
قرافی، احمد بن ادریس، الذخیرة، بیروت، دارالغرب الإسلامی، 1994م.
قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1364ش.
کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1406ق.
کاظمی، جواد بن سعید، مسالک الأفهام إلی آیات الأحکام، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1365ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1407ق.
کیاهراسی، علی بن محمد، احکام القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1405ق.
ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الإمام الشافعی و هو شرح مختصر المزنی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1414ق.
محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، اسماعیلیان، 1408ق.
مظفر، محمدرضا، اصول الفقه، قم، بوستان کتاب، 1431ق.
مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413ق.
مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، بی‌تا.
همو، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1403ق.
مقدسی، عبدالرحمن بن ابراهیم، العدة شرح العمدة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1426ق.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1404ق.
نسائی، احمد بن شعیب، سنن النسائی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1411ق.
نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، 1408ق.
هاشمی شاهرودی، سید محمود، بایسته­‌های فقه جزا، تهران، نشر میزان، 1419ق.