سنجش انطباق احکام حکومتی با مصالح مرسله در فقه مقارن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه سیستان و بلوچستان

2 دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه سیستان و بلوچستان

3 استاد گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه سیستان و بلوچستان

چکیده

احکامی که ولی‌فقیه آنها را حسب مصلحتها و مقتضیات جامعه انسانی و با رعایت ضوابطی وضع می‌نماید، احکام‌ حکومتی نامیده می‌شوند و به مصلحتهای مطلَقه‌ای که در شرع، مالانص‌فیه هستند، مصالح مرسله اطلاق می‌گردد. در این پژوهش که با روش توصیفی - تحلیلی گردآوری شده برآنیم که به سنجش احکام ‌حکومتی با مصالح ‌مرسله پرداخته شود تا وجوه منطبق آنها تبیین گردد. یافته‌ها نشان می‌دهد احکام حکومتی و مصالح ‌مرسله، با وجود اختلاف در دیدگاهها در وجوه اساسی مانند عقل، مصلحت و مقاصد شریعت با یکدیگر انطباق دارند و در هیچ‌کدام از دو نهاد نمی‌توان از چارچوب معین شرعی و عقلی عدول کرد. لذا مصالح‌ مرسله در فقه شیعه، می‌تواند از مصادیق عقل متکی به بنای عقلا محسوب ‌گردد. در اجتماعی که محل وقایع مستحدثه است که وظیفه پاسخگویی به نیازهای مکلفان و رفع تحیر آنها به مجتهدان واگذار شده، ضرورت تببین این موضوع، علاوه بر هدف تقریب مذاهب و دیدگاهها دوچندان می‌شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Measuring the Compliance of Governmental Decrees with Consideration of Public Interests in Comparative Jurisprudence

نویسندگان [English]

  • Khadijeh Afshin 1
  • Mohamad Reza Keikha 2
  • Amir Hamzeh Salarzaei 3
1 PhD student at University of Sistan & Baluchestan
2 Associate Professor at University of Sistan & Baluchestan
3 Professor at University of Sistan & Baluchestan
چکیده [English]

The decrees which are issued by the Wali al-Faqih in accordance with the expediencies and requirements of the human society, observing some regulations, are called the governmental decrees; and the absolute expediencies which are considered as expediencies for which there is no text, are called consideration of public interests (Masalih al-Mursalah) in the Islamic law. In this research, which is conducted through a descriptive-analytical method, we are going to assess the governmental decrees with consideration of public interests (Masalih al-Mursalah), in order to clarify the contingency aspects. The findings show that governmental decrees and consideration of public interests, despite the differences in views, on the fundamental aspects such as reason, expediency and objectives of the law, are compatible with each other, and certain religious and rational frameworks cannot be deprived in them. Therefore, the compromise in Shiite jurisprudence can be the examples of reason are based on the rational tradition. In the community, which is the place of the events of the Almighty, the duty to meet the needs of the obligated and to eliminate their distrust to the mujtahids, the necessity of the explanation of this issue, in addition to the purpose of the approximation of religions and views, is doubled.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Governmental Decrees
  • Consideration of Public Interests (Masalih al-Mursalah)
  • Advisability
  • Void Area (Mantaqah al-Firagh)
  • Comparative Jurisprudence
قرآن کریم.
آمدی، علی بن ابی‌علی، الإحکام فی اصول الأحکام، بیروت، المکتب الإسلامی، بی‌تا.
ابن­‌اثیر، مبارک بن محمد، النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، قم، اسماعیلیان، 1367ش.
ابن­‌ادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
ابن­‌بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
ابن­‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، المسوده فی اصول الفقه، بی‌جا، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
همو، مجموع فتاوى شیخ الإسلام احمد بن تیمیة، مدینه، مجمع الملک فهد لطباعة المصحف الشریف، 1416ق.
ابن­‌حزم، علی بن احمد، النبذه الکافیه فی احکام اصول الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1405ق.
ابن­‌عاشور، محمدطاهر بن محمد، مقاصد الشریعه الاسلامیه، اردن، دارالنفائس، 1421ق.
ابن­‌فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، قم، اسماعیلیان، 1367ش.
ابن­‌فرحون، ابراهیم بن علی، تبصره الحکام فی اصول الاقضیه، قاهره، مکتبه الکلیات الازهریه، 1406ق.
ابن‌قدامه، عبدالله بن احمد، روضة الناظر و جنة المناظر، بیروت، مؤسسة الریان، 1423ق.
ابن­‌قیم جوزیه، محمد بن ابی­‌بکر، اعلام الموقعین، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1411ق.
ابن­‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
اسلامی، رضا، اصول فقه حکومتی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1392ش.
انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب المکاسب، قم، دارالکتاب، 1410ق.
همو، مطارح الانظار، قم، مؤسسه آل البیت، بی‌تا.
بوطی، محمد سعید رمضان، ضوابط المصلحه، بیروت، مؤسسه الرساله، 1393ق.
بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الإقناع، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
بیضاوی، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و اسرار التأویل، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1418ق.
تسخیری، محمدعلی، «مصالح مرسله و امکان حجیت آن»، مجله فقه اهل بیت، شماره 40-39، 1383ش.
جوهرى، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دارالعلم للملایین، 1404ق.
حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، بی‌تا.
حسن، خالد رمضان، معجم اصول الفقه، مصر، الروضه، 1998م.
حسینی، سید علی، «ضابطه اصلی احکام حکومتی؛ عدالت یا مصلحت»، مجله طلوع، شماره 3و4، 1381ش.
حکیم، سید محمدتقی، الأصول العامة فی الفقه المقارن، قم، مجمع جهانی اهل‌بیت، 1418ق.
حلی، حسن بن یوسف، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
خضری بک، محمد، اصول الفقه، بی­‌جا، المکتبه التجاریه الکبری، 1389ق.
خطیب شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج الی معرفة معانی الفاظ المنهاج، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
خلاف، عبدالوهاب، علم اصول الفقه، قاهره، المکتبه الدعوه، بی‌تا.
خمینی، سید روح­‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1389ش.
همو، موسوعه الامام الخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1392ش.
همو، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1368ش.
رشید رضا، محمد، الوحی المحمدی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1426ق.
رهبر، مهدی، مقایسه جایگاه مصلحت در فقه امامیه و اهل­‌سنت، تهران، دانشگاه امام صادق، 1382ش.
ریسونی، احمد؛ زحیلی، محمد، حقوق الانسان محور مقاصد الشریعه، قطر، وزارة الاوقاف و الشؤون الاسلامیه، 1421ق.
زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر، دمشق، دارالفکر، 1418ق.
همو، التفسیر الوسیط، دمشق، دارالفکر، 1422ق.
زکی، محمدحسین، نقش مصلحت در فقه اسلامی، پایان نامه حوزوی، تهران، مدرسه عالی فقه و معارف اسلامی، 1385ش.
زنجانی، محمود بن احمد، التخریج الفروع علی الاصول، بیروت، مؤسسه الرساله، 1398ق.
سانو، قطب مصطفی، معجم مصطلحات اصول الفقه، دمشق، دارالفکر، 1427ق.
سعادتمند، رسول، برداشتهایی از سیره امام، قم، تسنیم، 1390ش.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی­‌بکر، الدر المنثور فی تفسیر بالماثور، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
شاطبی، ابراهیم بن موسی، الاعتصام، عربستان، دار ابن­‌عفان، 1412ق.
همو، الموافقات، عربستان، دار ابن­‌عفان، 1417ق.
شرتونی، سعید، اقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد، قم، کتابخانه آیة‌الله مرعشی نجفی، 1403ق.
شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه.
شریف مرتضی، علی بن حسین، الذریعة الی اصول الشریعة، تهران، دانشگاه تهران، 1346ش.
شفایی، امان الله؛ بهروزی لک، غلامرضا، «نقش امام موسی صدر و آیت‌الله سیستانی در انسجام سیاسی جامعه چندفرهنگی لبنان و عراق»، مجله علوم سیاسی، شماره 63، 1392ش.
شمس­‌الدین، محمدمهدی، الاحتکار فی الشریعه الاسلامیه، بیروت، المکتبه المرکزیه، 1989م.
شوکانی، محمد بن علی، ارشاد الفحول الی تحقیق الحق من علم الأصول، دمشق، دارالکتاب العربی، 1419ق.
شهید اول، محمد بن مکى، القواعد و الفوائد، قم، کتابخانه مفید، بی‌­تا.
صابری، حسین، فقه و مصالح عرفی، قم، بوستان کتاب، 1388ش.
صافی گلپایگانی، لطف­‌الله، امام خمینی و حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378ش.
صدر، محمدباقر، اقتصادنا، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1375ش.
همو، دروس فی علم الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1421ق.
همو، الفتاوی الواضحه، بیروت، دارالتعارف، 1403ق.
صرامی، سیف­‌الله، «احکام حکومتی و مصلحت»، مجله راهبرد، شماره 4، 1373ش.
صفار، فاضل، فقه المصالح و المفاسد، بیروت، مرکز الفقاهه و الدراسات و البحوث الفقهیه، 1429ق.
طاهری خرم­‌آبادی، سید حسن، ولایت و رهبری در اسلام، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1389ش.
طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، اسماعیلیان، بی‌تا.
طنطاوی، محمد سید، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، قاهره، دار نهضة مصر، 1997م.
طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
همو، تهذیب الأحکام، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1365ش.
همو، العدة فی اصول الفقه، قم، بعثت، 1417ق.
همو، المبسوط فی فقه الامامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1387ق.
همو، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دارالکتاب العربی، 1400ق.
غزالی، محمد بن محمد، المستصفی من علم الأصول، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1413ق.
همو، المنخول من تعلیقات الأصول، دمشق، دارالفکر؛ بیروت، دارالفکر المعاصر، 1419ق.
فاسی، علال، مقاصد الشریعه الاسلامیه و مکارمها، بیروت، دارالغرب الاسلامی، 1993م.
فخررازی، محمد بن عمر، المحصول فی علم الأصول، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1418ق.
فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه مرتضی، الوافی، اصفهان، کتابخانه عمومی امام امیرالمؤمنین علی، 1406ق.
قرضاوی، یوسف، عوامل السعه و المرونه فی الشریعه الاسلامیه، کویت، مجلس الوطنی للثقافه و الفنون و الآداب، 2002م.
قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، قاهره، دارالکتب المصریه، 1384ق.
قلعه‌جی، محمد رواس؛ قنیبی، حامد صادق، معجم لغة الفقهاء، بیروت، دارالنفائس، 1408ق.
کلانتری، علی­‌اکبر، حکم ثانوی در تشریع اسلامی، قم، بوستان کتاب، 1378ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، 1407ق.
متقی هندی، علی بن حسام‌الدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، مؤسسه الرساله، 1401ق.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، اسماعیلیان، 1408ق.
مشکینی، علی، اصطلاحات الاصول، قم، الهادی، 1374ش.
معلوف، لوئیس، المنجد، قم، ذوی القربی، 1423ق.
مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
مکارم شیرازی، ناصر، انوار الاصول، قم، مدرسه امام علی بن ابی­‌طالب، 1382ش.
همو، دائرة المعارف فقه مقارن، قم، مدرسه امام علی بن ابی­‌طالب، 1427ق.
سید موسوی، سید علی، مبانی فقهی حقوقی مجمع تشخیص مصلحت نظام و تفاوت آن با استصلاح و مصالح مرسله عامه، رساله دکتری، تهران، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، 1394ش.
نائینی، محمدحسین، تنبیه الامه و تنزیه المله، قم، بوستان کتاب، 1382ش.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
نعیمیان، ذبیح‌الله، «ضوابط صدور احکام حکومتی تکلیفی»، مجله حکومت اسلامی، شماره 63، 1391ش.
نمازی­‌فر، حسین، «احکام حکومتی از دیدگاه امام خمینی»، مجله مقالات و بررسیها، شماره 68، 1379ش.
نمر، عبدالمنعم، الاجتهاد، قاهره، الهیئه العامه المصریه للکتاب، 1987م.
نیکزاد، عباس، «جایگاه مصلحت در بستر قانون‌گذاری حکومت اسلامی»، مجله مطالعات راهبردی زنان، شماره 33، 1385ش.
هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه، قم، مؤسسه دائرة ­المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت، بی‌تا.
یوبی، محمدسعد، مقاصد الشریعه الاسلامیه و علاقتها بالأدله الشرعیه، ریاض، دارالهجره، 1418ق.