جریان قصاص میان مسلمان و غیرمسلمان از منظر فقه اسلامی و حقوق ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری فقه شافعی دانشگاه تهران

چکیده

در فقه اسلامی به اجماع فقها، غیرمسلمانی که عمدی و عدوانی مسلمانی را بکشد، قابل قصاص است. همچنین اختلافی نیست که کشتن اهل‌‌حرب توسط مسلمان، سبب ثبوت قصاص نمی‌‌شود. مسئله مورد اختلاف، قصاص مسلمانی است که اقدام به کشتن غیرمسلمان معصوم الدم کرده است؛ یعنی کسانی که از آنان به عنوان ذمی، معاهد و مستأمن یاد می‌‌شود. چهار نظریه فقهی در این باره مطرح شده است؛ بیشتر فقها قائل به نابرابری مطلق و عدم ثبوت قصاص هستند. بعضی برعکس قائل به مساوات مسلمان و غیرمسلمان در جنایات و مسئولیتهای ناشی از آن شده‌اند. برخی قائل به تفصیل در مسئله بوده و بعضی دیگر تکرار قتل غیرمسلمان را موجب قصاص و یا اعدام از باب حد دانسته‌‌اند. قانون‌‌گذار ایران در تازه‌‌ترین تصمیمات خود از میان نظریه‌‌های مورد اشاره، نظریه عدم مساوات و عدم ثبوت قصاص مسلمان به نفع غیرمسلمان را پذیرفته است. این مقاله با نقد دلایل و مبانی آرای فقهی، در نهایت، با استناد به مفاد آیات و احادیث ناظر به مسئله و روح کلی حاکم بر آنها، نظریه برابری و جریان دوسویه قصاص میان مسلمان و غیرمسلمان را پذیرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Retaliation of Muslims and Non-Muslims from the Perspective of ‎Islamic Jurisprudence and the Iranian Legal System

نویسندگان [English]

  • jalil omidi 1
  • Zakaria Hoseini 2
1
2
چکیده [English]

In Islamic law, based on the consensus of jurists, a non-Muslim who deliberately and out of hostility murders a Muslim can be retaliated against. It is also a matter of consensus that the murdering of an infidel by a Muslim should not be retaliated. What is disputed here is whether to retaliate against a Muslim who has murdered a completely innocent non-Muslim, including non-Muslims under protection (Kafir Dhimmi), non-Muslims enjoying temporary safe conduct (Kafir Mu’ahad), and non -Muslims enjoying absolute safe conduct (Kafir Musta’man). Four jurisprudential theories are proposed in this regard. Most jurists believe in absolute inequality and dismiss retaliation. On the contrary, some consider Muslims and non-Muslims as equal in terms of crime and the ensuing responsibilities. Some consider it necessary to examine this issue scrupulously and some others consider the recurrence of a non-Muslim’s murder as condemnable to retaliation or execution. Iranian lawmakers in their most recent decision makings chose the theory of inequality from among the above mentioned theories and rejected the retaliation of a non-Muslim’s murder by a Muslim. By critiquing the arguments and principles of jurists and by citing the Koranic verses and the Hadiths in relation to this issue and the general spirit ruling over them, this article argues for the theory of equality and mutual retaliation between Muslims and non-Muslims.

کلیدواژه‌ها [English]

  • retaliation
  • Muslim
  • non-Muslim under protection (Kafir Dhimmi)
  • non-Muslim enjoying ‎temporary safe conduct (Kafir Mu’ahad)
  • non-Muslim enjoying absolute safe conduct (kafir ‎Musta’man)
  • Islamic Penal Code‎
قرآن کریم.
آلبانی، محمد ناصرالدین، إرواء الغلیل فی تخریج أحادیث منار السبیل، بیروت، المکتب الاسلامی، 1405ق.
ابن‌­ابی­‌خیثمه، احمد، التاریخ الکبیر، دارالفاروق، بی­‌تا.
ابن­‌ابی­‌شیبه، عبدالله بن محمد، المصنف، تعلیق: سعید اللّحام، بیروت، دارالفکر، 1409ق.
ابن­‌ادریس حلی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
ابن­‌بابویه، محمد بن علی، الهدایة فی الاصول و الفروع، قم، اعتماد، 1418ق.
همو، من لایحضره الفقیه، تحقیق: على‌­اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، بی­‌تا.
ابن­‌حبان، محمد، صحیح ابن‌­حبان، تحقیق: شعیب ارنؤوط، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1414ق.
ابن­‌حجر عسقلانی، احمد، تقریب التهذیب، حلب، دارالرشید، 1406ق.
همو، تهذیب التهذیب، هند، دائرة المعارف النظامیه، 1326ق.
همو، فتح الباری شرح صحیح البخاری، تحقیق: عبدالعزیز بن عبدالله بن باز و محب‌­الدین خطیب، دارالفکر، بی‌­تا.
ابن­‌حزم، علی، المحلی، بیروت، دارالفکر، بی‌­تا.
ابن‌­رشد، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، تصحیح: خالد عطار، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
ابن‌­زهره حلبی، حمزه بن علی، غنیة النزوع الی علمی الاصول و الفروع، تحقیق: ابراهیم بهادری و دیگران، قم، مؤسسه امام صادق، 1417ق.
ابن­‌سعید حلی، یحیی بن احمد، الجامع للشرایع، قم، سیدالشهداء العلمیه، 1405ق.
ابن­‌عابدین، محمدامین بن عمر، رد المحتار علی الدر المختار، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
ابن­‌قدامه، عبدالله بن احمد، الشرح الکبیر، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌­تا.
ابن­‌مرتضی، احمد بن یحیى، التاج المذهب لأحکام المذهب، بیروت، دارالکتاب الاسلامی، بی­‌تا.
ابن­‌مفلح، ابراهیم بن محمد، المبدع فی شرح المقنع، بیروت، المکتب الاسلامی، 1400ق.
ابوداود سجستانی، سلیمان بن اشعث، السنن، بیروت، دارالکتب العربی، بی‌­تا.
احمد بن حنبل، المسند، تحقیق: شعیب ارنؤوط، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1420ق.
ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، تحقیق: علی عمر، مکتبة الثقافة الدینیه، بی‌­تا.
اعلامیه جهانی حقوق بشر، مصوب 10 دسامبر 1948م.
بخاری، محمد بن اسماعیل، الجامع المسند الصحیح، تحقیق: محمد زهیر بن ناصر الناصر، دارطوق النجاة، 1422ق.
بزار، احمد بن عمرو، المسند، تحقیق: محفوظ الرحمن زین الله، بیروت، مؤسسة علوم القرآن؛ مکتبة العلوم و الحکم، 1409ق.
بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری و فی ذیله الجوهر النقی، هند، مجلس دائرة المعارف النظامیة الکائنة، 1344ق.
جزیری، عبدالرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعه، دارالفکر، 1424ق.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1411ق.
حلبی، ابوصلاح، الکافی فی الفقه، تحقیق: رضا استادی، اصفهان، کتابخانه امام امیرالمؤمنین، 1403ق.
خرم‌­دل، مصطفی، تفسیر نور، تهران، احسان، 1378ش.
خلال، ابوبکر، أهل الملل و الردة و الزنادقة و تارک الصلاة و الفرائض، تحقیق: ابراهیم بن حمد سلطان، عربستان، مکتبة المعارف، بی‌تا.
خمینی، روح‌­الله، تحریر الوسیله، نجف، مطبعة الآداب، 1390ق.
خویی، سید ابوالقاسم، مبانی تکملة المنهاج، نجف، مطبعة الآداب، بی­‌تا.
دارقطنی، علی بن عمر، السنن، تحقیق: سید عبدالله هاشم یمان، بیروت، دارالمعرفه، 1386ق.
شافعی، محمد بن ادریس، الام، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1422ق.
شنقیطی، محمدامین بن محمدمختار، أضواء البیان فی إیضاح القرآن بالقرآن، بیروت، دارالفکر، 1415ق.
صانعی، یوسف، فقه و زندگی، مؤسسه فقه الثقلین، 1385ش.
صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، تحقیق: حبیب الرحمن اعظمی، بیروت، المکتب الاسلامی، 1403ق.
طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، تحقیق: حمدی بن عبدالمجید سلفی، موصل، مکتبة العلوم و الحکم، 1404ق.
طحاوی، احمد بن محمد، شرح مشکل الآثار، تحقیق: شعیب ارنؤوط، دارنشر، بی‌­تا.
طوسى، محمد بن حسن، التبیان فى تفسیر القرآن،‏ با مقدمه شیخ آقابزرگ تهرانى، تحقیق: احمد قصیر عاملى، بیروت، داراحیاء التراث العربى،‏ بی­‌تا.
همو، الاستبصار، تحقیق: سید حسن موسوی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1363ش.
همو، الخلاف، تحقیق: سید علی خراسانی، سید جواد شهرستانی و محمدمهدی نجف، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1407ق.
همو، المبسوط فی فقه الامامیه، تعلیق: سید محمدنقی کشفی، المکتبة المرتضویه، بی‌­تا.
همو، تهذیب الاحکام، تحقیق: محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1390ق.
عبدالغنی غنیمی، اللباب فی شرح الکتاب، تحقیق: محمود امین نواوی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی­‌تا.
عینی، بدرالدین، عمدة القاری شرح صحیح البخاری، بی­‌جا، بی­‌نا، 1427ق.
فاضل مقداد (سیوری حلی)، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، تحقیق: محمد قاضی، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1419ق.
فتحی بهنسی، احمد، القصاص فی الفقه الاسلامی، بیروت، دارالشروق، 1998م.
قانون اساسی ایران، مصوب 1358-1368ش.
قانون مجازات اسلامی، مصوب 1/2/1392ش.
قرطبى محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، ناصرخسرو، 1364ش.
کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش.
کنوانسیون حقوق مدنی و سیاسی، مصوب 16 دسامبر 1966م.
محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تهران، استقلال، 1409ق.
محقق داماد، سید مصطفی، تقریرات درس فقه استدلالی دوره دکتری، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، 1388ش.
مرغینانی، علی بن ابی­‌بکر، الهدایة شرح بدایة المبتدی، المکتبة الاسلامیة، بی­‌تا.
مفید، محمد بن محمد، المقنعه، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، 1410ق.
الموسوعة الفقهیة الکویتیة، مصر، دارالصفوة، 1427ق.
نمازی شاهرودی، على، مستدرک سفینة البحار، تحقیق: حسن بن علی نمازی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، بی‌تا.
نووی، یحیی بن شرف؛ و مطیعی، محمد نجیب، المجموع شرح المهذب مع تکملة المجموع، دارالفکر، بی‌­تا.