واکاوی مصلحت در فقه شافعی و امامیه در احکام حکومتی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه تهران

2 استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

3 دکترای فقه شافعی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

مصلحت، وصفی مترتب بر حکم شرع، تشخیص صلاح از فساد و خیر از شر است. پیشینه طولانی مصلحت نزد شافعیه و امامیه، مطالعات تطبیقی را موجه می­‌نماید. شافعیه مصلحت­‌اندیشی را نوعی استدلال­‌کردن دانسته و با گسترش دامنه قیاس هر نوع اجتهاد مبتنی بر مصلحت را پوشش داده­‌اند. ایشان از ادراکات عقلی و تطابق مسائل نوین با ادله موجود، به اجتهاد به رأی، قیاس و استصلاح روی آوردند. امامیه ادراکات یقینی عقل را حجت دانسته، پیروی از آن را به مثابه احکام شرعی لازم دانستند. در هر دو مذهب عقل به عنوان ابزاری برای استنباط حکم حکومتی بر پایه مصلحت پذیرفته شده ولی در نوع کارکرد و کاربرد آن اختلاف وجود دارد. مصلحت نقش اساسی در دایره احکام حکومتی دارد، احکام حکومتی صدور و تنفیذشان منوط به مصلحت است، این احکام در حوزه مصلحت­‌سنجی حاکم صادر می­‌شوند و وصف دائمی­‌بودن را ندارند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Exploring the Role of Expediency in Governmental Rulings in Shafi‘i and Ja‘fari Jurisprudence

نویسندگان [English]

  • Jalal Jalalizadeh 1
  • Naser Marivani 2
  • Mostafa Zolfaghartalab 1
  • Ali Saremi 3
1 Assistant Professor at Tehran University
2 Assistant Professor at Jurisprudence and Fundamentals of Islamic Law, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
3 Ph.D. at Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Expediency originates from Sharia and is defined as distinguishing good deeds from bad deeds. The long history of expediency in Shafi‘i and Ja‘fari jurisprudence makes it justifiable to conduct comparative studies. Shafi‘i jurisprudence considers expediency as a kind of argument, covering all kinds of expediency-based Ijtihad by expanding the scope of syllogism. Employing rational perceptions and conforming modern issues to existing reasons, Shafi‘i jurisprudents use exegesis-based Ijtihad, syllogism and Exigency-based reasoning. Ja‘fari jurisprudence considers certain perceptions of rationality as the basis of truth, and considered pursuing them necessary like Sharia laws. In both Shafi‘i and Ja‘fari jurisprudence, intellect has been accepted as a means for deducing governmental rulings based on expediency, but there are differences among these two kinds of jurisprudence in terms of function and application. Expediency plays an essential role in the scope of governmental rulings. Governmental rulings are issued and implemented depending on expediency. These rulings are expediency-based and are not considered as permanent rulings.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Expediency
  • Jurisprudence
  • Intellect
  • Exigency-based Reasoning
  • Ruling
قرآن کریم.
ابن­‌ادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
ابن‌حجر هیتمی، احمد بن محمد، تحفة المحتاج فی شرح المنهاج، قاهره، المکتبة التجاریة الکبری، 1357ق.
ابن­‌حیون، نعمان بن محمد، ‏دعائم الإسلام‏، قاهره، دارالمعارف، 1383ق.
ابن­‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر؛ دارصادر، 1414ق.
احمدی میانجی، علی، مکاتیب الرسول، قم، یس، 1363ش.
آخوند خراسانی، محمدکاظم، کفایة الأصول، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، بی­‌تا.
ایجی، عبدالرحمن بن احمد، شرح العضد علی مختصر المنتهی الأصولی، بیروت، دارالکتب العلمیة. 1421ق.
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1987م.
بوطی، محمد سعید رمضان، ضوابط المصلحة فی الشریعة الإسلامیة، دمشق، دارالفکر، 1426ق.
بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت، دارالمعرفة، 1992م.
جوهرى، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دارالعلم للملایین، 1407ق.
جوینی، عبدالملک بن عبدالله، البرهان فی أصول الفقه، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418ق.
همو، نهایة المطلب فی درایة المذهب، جده، دارالمنهاج، 1428ق.
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، تهران، المکتبة الإسلامیة، 1403ق.
حسینی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، 1414ق.
حسینی، سید علی، «ضوابط احکام حکومتی»، مجله احکام حکومتی و مصلحت، شماره 7، 1374ش.
همو، «نظریه مصلحت از دیدگاه امام خمینی»، مجله اندیشه صادق، شماره 5، 1380ش.
حصنی، ابوبکر بن محمد، کفایة الأخیار فی حل غایة الإختصار، دمشق، دارالخیر، 1994م.
حلی، حسن بن یوسف، منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، 1412ق.
همو، تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة، قم، مؤسسه امام صادق، 1420ق.
همو، قواعد الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
خسروپناه، عبدالحسین، گفتمان مصلحت در پرتو شریعت و حکومت، تهران، مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1379ش.
خمینی، سید روح­‌الله، شؤون و اختیارات ولی فقیه، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1369ش.
همو، صحیفه نور، تهران، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1369ش.
خویی، سید ابوالقاسم، دراسات فی علم الأصول، قم، مؤسسة دائرة معارف الفقه الإسلامی، 1426ق.
همو، محاضرات فی أصول الفقه، قم، انصاریان، 1417ق.
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
رملی، محمد بن احمد، نهایة المحتاج إلی شرح المنهاج، بیروت، دارالفکر، 1404ق.
سبزواری، سید عبدالأعلی، مهذب الأحکام، قم، مؤسسه المنار، 1413ق.
سلیمی، موسی، «مصلحت­‌اندیشی و تکلیف­‌محوری در اندیشه و سیره امام علی»، مجله اندیشه صادق، شماره 1، 1379ش.
سید حسینی تاشی، سید صادق، رابطه جرم و گناه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1386ش.
سیفی مازندرانى، على­‌اکبر، دلیل تحریر الوسیلة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى، 1428ق.
شافعی، محمد بن ادریس، الأم، بیروت، دارالمعرفة، 1410ق.
همو، الرسالة، مصر، مکتبة الحلبی، 1357ق.
همو، جماع العلم، دارالآثار، 1428ق.
شرتونی، سعید، أقرب الموارد فی فصح العربیة و الشوارد، تهران، اسوه، 1374ش.
شهید اول، محمد بن مکى، القواعد و الفوائد، قم، کتابخانه مفید، 1368ش.
صابریان، علیرضا، «مصلحت و جایگاه آن در حکومت اسلامی»، مجله حقوق اساسی، شماره 8، 1386ش.
صدر، سید محمدباقر، اقتصادنا، قم، مرکز الأبحاث و الدراسات التخصصیة للإمام الشهید الصدر، 1424ق.
صمیمی، محمدجواد، «مصلحت و حکمت و نقش آنها در فقه»، مجله فقه قضایی، شماره 5، 1382ش.
طباطبایی، سید محمدحسین، بررسیهای اسلامی، قم، دارالهجرة، بی­‌تا.
طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1417ق.
همو، تهذیب الأحکام، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1365ش.
عزاوی، فارس بن طالب، المصالح المرسلة: مفهومها، حجیتها، علاقتها بالمقاصد، دار حضرموت، 1431ق.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1426ق.
فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، بیروت، المکتبة العلمیة، بی­‌تا.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1367ش.
ماوردی، علی بن محمد، الأحکام السلطانیة، قاهره، دارالحدیث، بی­‌تا.
همو، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الإمام الشافعی و هو شرح مختصر المزنی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1419ق.
محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، اسماعیلیان، 1408ق.
مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهة، قم، مدرسه امام امیرالمؤمنین، 1413ق.
مؤمنی، عابدین؛ رستمی نجف آبادی، حامد، «نقش مصلحت در اجرای مجازاتهای حدی»، مجله فقه مقارن، شماره 5، 1394ش.
میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمدحسن، قوانین ‌الأصول، تبریز، چاپخانه حاج ابراهیم، 1303ق.
نائینی، محمدحسین، فوائد الأصول، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407ق.
نجدی، سمیح عبدالوهاب، أهمیة المقاصد فی الشریعة الإسلامیة و أثرها فی فهم النص و إستنباط الحکم، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1429ق.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1368ش.
نووی، یحیی بن شرف، المجموع شرح المهذب، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
واقدی، محمد بن ­عمر، المغازی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1989م.