مطالعه تطبیقی بیع وفا در فقه مذاهب اسلامی و حقوق ایران و افغانستان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران

2 دکترای حقوق خصوصی دانشگاه تهران

چکیده

بیع وفا که «بیع جایز»، «بیع امانت» و «بیع عهده» هم نامیده شده، نهادی است که در اواخر قرن پنجم هجری در فقه اهل‌سنت شهرت یافته است و در خصوص ماهیت و احکام آن اختلاف‌­نظرهای شدیدی وجود دارد. در فقه امامیه از آن تحت عنوان «بیع شرط»، «بیع خیاری» یا «بیع الخیار» سخن به میان آمده است. بیع وفا از نظر پیشینه فقهی و برخی احکام، با بیع شرط تفاوت دارد؛ از جمله می‌توان به لزوم توقیت خیار به یک‌ زمان معین در بیع شرط، در فقه امامیه و ممنوعیت توقیت خیار در بیع وفا، در فقه اهل­‌سنت اشاره نمود. اما از آن‌ جهت که هر دو، بر مبنای ضرورتها به وجود آمده­‌اند، از نظر ماهیت (عقد بیع و دارای اثر تملیکی‌)، با هم شباهتهای فراوانی دارند. اما در خصوص ماهیت این عقد وآثار آن در فقه اهل­‌سنت اختلاف­‌نظرهای زیادی وجود دارد؛ قانون مدنی ایران به تبع فقه امامیه بیع شرط را در مواد 462-458 ذکر کرده، اما به مرور تحولاتی در احکام آن ایجاد شده است. قانونگذار افغانستان نیز به تبع فقه حنفی بیع وفا را در قانون مدنی آن کشور ذکر کرده است. در این مقاله تلاش شده با مطالعه تطبیقی نهاد حقوقی یادشده در فقه اسلامی (مذاهب مختلف)، ضمن تعیین مبنای تشریع و کاربرد اقتصادی آن، ماهیت و احکام و آثار آن‌ را بررسی و تحولاتی که در حقوق موضوعه در این خصوص صورت گرفته است را بیان کنیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Contract of Trustworthiness (Bay‘ al-Wafa’) in Jurisprudence of Islamic Schools of Thought and Law of Iran and Afghanistan: A Comparative Study

نویسندگان [English]

  • Mahmoud Kazemi 1
  • Esmatullah Mohammadi 2
1 Associate Professor at Tehran University
2 Ph.D. at Tehran University
چکیده [English]

Contract of Trustworthiness (Bay‘ al-Wafa’) also known as Permitted Contract (Bay‘ al- Ja’iz), Contract of Trust (Bay‘ al-Amanah) and Contract of Responsibility (Bay‘ al-‘Uhdah), is a concept which emerged in Sunni jurisprudence in the late fifth century (AH) and there are lots of controversy in explaining its nature and rules. In Imami Jurisprudence, it has been referred to under titles such as Contract of Condition (Bay‘ al-Shart) and Optional Contract (Bay‘ al-Khiyar). Bay‘ al-Wafa’ differs from Bay‘ al-Shart in terms of jurisprudential background and some decrees. However, there are many similarities between them, because both are created on the necessity and are known as a sale contract and both have the property effects. There are also many controversies about the nature of this kind of contract and its effects in Sunni Jurisprudence. Following the Imami Jurisprudence, Bay‘ al-Shart has been included in the Iranian Civil Code, in articles 458-462, but changes have been made to its effects and the decrees related to it over time. On the other hand, the legislator in Afghanistan, following the Hanafi Jurisprudence, has included Bay‘ al-Wafa’ in Civil Code of this country. This paper attempts to study this legal subject in different Muslim schools of thought, determining the basis of legislation and the economic usage, and then it tries to analyze its nature, effects and decrees related to it, and express the evolutions which have been made in law in this regard.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Contract of Trustworthiness (Bay‘ al-Wafa’)
  • Contract of Condition (Bay‘ al-Shart)
  • The Period of Option
  • Contract Including the Right to Refund
  • Deficient of Corrupt Contract (‘Aqd al-Fasid)
ابن­‌ادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1410ق.
ابن­‌براج، عبدالعزیز بن نحریر، المهذب، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1406ق.
ابن­‌رشد، محمد بن احمد، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، قاهره، دارالحدیث، 1425ق.
ابن­‌عابدین، محمدامین بن عمر، رد المحتار علی الدر المختار، بیروت، دارالفکر، 1412ق.
ابن­‌قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، بیروت، دارالفکر، 1405ق.
ابن­‌نجیم مصری، زین­‌الدین بن ابراهیم، الأشباه و النظائر علی مذهب ابی‌حنیفة النعمان، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1419ق.
همو، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، بیروت، دارالکتاب ‌الإسلامی، بی‌تا.
ابوداود سجستانی، سلیمان بن اشعث، سنن ابی­‌داود، بیروت، المکتبة العصریة، بی­‌تا.
امامی، سید حسن، حقوق مدنی، تهران، کتاب‌فروشی اسلامیه، 1340ش.
انصاری، مرتضی بن محمدامین، کتاب المکاسب، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، 1415ق.
آقا ضیاء عراقی، علی بن محمد، شرح تبصرة المتعلمین، قم، دفتر انتشارات اسلامی 1414ق.
بارودی، محمدامین، بیع الوفاء و تطبیقاتها المعاصرة، لبنان، دارالنور، 1433ق.
بلخی، نظام‌الدین، الفتاوی الهندیة فی مذهب الإمام الأعظم ابی­‌حنیفة النعمان، بیروت، دارالفکر، 1410ق.
جزیری، عبدالرحمن، الفقه على المذاهب الأربعة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1422ق.
جعفری لنگرودی، محمد، حقوق مدنی: رهن و صلح، تهران، گنج دانش، 1388ش.
جواهری، حسن، الربا فقهیا و اقتصادیا، قم، مؤلف، 1405ق.
حسینی عاملی، سید محمدجواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1419ق.
حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، 1414ق.
حمیدی مکی، ابوبکر بن عبدالله، المسند الحمیدی، دمشق، دارالسقا، 1996م.
حیدر، علی، درر الحکام فی شرح مجلة الأحکام، بیروت، دارالجیل، 1411ق.
خضیری، یاسر بن ابراهیم، الصور المعاصرة لبیع الوفا دراسة فقهیة، عربستان، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، 1435ق.
خطیب شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج إلی معرفة معانی ألفاظ المنهاج، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.
خمینی، سید روح‌الله، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421ق.
خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الفقاهة، بی‌جا، بی­‌نا، بی­‌تا.
دبیان بن محمد، المعاملات المالیة اصالةً و معاصرةً، ریاض، مکتبة الملک فهد الوطنیة، 1422ق.
ره پیک، حسن، حقوق مدنی عقود معین 2، تهران، خرسندی، 1387ش.
زبیدی حنفی، ابوبکر بن علی، الجوهر النیرة، مطبعة خیریة، 1322ق.
زحیلی، وهبه، الفقه الإسلامی و أدلته، دمشق، دارالفکر، 1405ق.
زرقاء، مصطفی احمد، العقود المسماة فی الفقه الإسلامی: عقد البیع، دمشق، دارالقلم، 1433ق.
زیلعی، عثمان بن علی، تبیین الحقائق شرح کنز الدقائق و حاشیة الشلبی، قاهره، المطبعة الکبرى الأمیریة، 1313ق.
سعید، لیلی بنت عبدالله، «حقیقة بیع الوفا: دراسة فی الشریعه و القانون»، مجلة الأحمدیة، شماره 14، 1424ق.
سنهوری، عبدالرزاق احمد، الوسیط فی شرح القانون المدنی الجدید، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی­‌تا.
شافعی، محمد بن ادریس، الأم، بیروت، دارالفکر، 1990م.
شریف مرتضی، علی بن حسین، المسائل الناصریات، تهران، رابطة الثقافة و العلاقات الإسلامیة، 1417ق.
شهید ثانی، زین‌­الدین بن علی، مسالک الأفهام الی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، 1413ق.
صابری، حسین، «بیع شرط، سازوکاری مشروع برای رهن مستغلات»، مجله مطالعات اسلامی، شماره 77، 1386ش.
صفایی، سید حسین، دوره مقدماتی حقوق مدنی، تهران، مؤسسه عالی حسابداری، 1351ش.
طرابلسی حنفی، علی بن خلیل، معین الحکام فی ما یتردد بین الخصمین من الأحکام، بیروت، دارالفکر، بی­‌تا.
طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407ق.
همو، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1387ق.
عبری، سعید بن عبدالله، بیع الوفا و أحکامه فی الفقه الإسلامی، رساله دکتری، دانشگاه اردن، 1997م.
کاتوزیان، ناصر، دوره حقوق مدنی: قواعد عمومی قراردادها: انحلال قرارداد، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1392ش.
همو، دوره عقود معین 4، حقوق مدنی، عقود اذنی ـ وثایق دین، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1376ش.
همو، دوره عقود معین 1، حقوق مدنی، بیع ـ معاوضه ـ اجاره ـ قرض، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1372ش.
کاسانی، ابوبکر بن مسعود، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، بیروت، دارالکتاب العربی، 1982م.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1407ق.
مبلغی، احمد؛ آبین، علیرضا؛ جمشیدیان، مهرداد، «بیع شرط در فقه مذاهب اسلامی»، مجله فقه مقارن، شماره 4، پاییز و زمستان 1393ش.
مجلة الأحکام العدلیة، کوئته، کتابخانه نور محمد، 1293ق.
محقق حلی، جعفر بن حسن، الرسائل التسع، قم، کتابخانه آیة­الله مرعشی نجفی، 1413ق.
مرغینانی، علی بن ابی­‌بکر، الهدایة فی شرح بدایة المبتدی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
الموسوعة الفقهیة الکویتیة، وزارة الأوقاف و الشؤون الإسلامیة، کویت، دارالسلاسل، 1427ق.
میس، خلیل محی‌الدین؛ فرفور، صالح؛ عبداللطیف، محمد، تقریرات درس بیع وفاء، جامعة الأزهر، بی­‌تا.
مینا، محبوبه، «بیع شرط ـ معاملات با حق استرداد (1)»، مجله رهنمون، شماره 1، 1381ش.