مرتبه‌پذیری مفهوم بلوغ و گونه‌های مسئولیت ناشی از آن در فقه مذاهب اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران

2 دکترای فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران

چکیده

تعیین سن بلوغ و در نتیجه سن تکلیف از جمله مسائلی است که از دیرباز مورد توجه فقهای مسلمان بوده است. هرچند بنا بر دیدگاه مشهور فقیهان، تفاوتی میان سن تکلیف و مسئولیتهای مختلف ناشی از آن وجود ندارد، اما طرح مسئله انواع سه­گانه مسئولیت عبادی، مدنی و کیفری در منابع فقهی برخی از مذاهب اسلامی، نویسندگان را بر آن داشت تا ضمن واکاوی مبانی فقهی و حقوقی تفکیک انواع مسئولیت، میزان درستی و امکان کارآیی این دیدگاه را در نظام حقوق اسلامی بررسی کنند. مطالعه حاضر نشان می‌دهد که هرچند برای تعیین بلوغ می‌توان از نشانه‌های جسمانی یا معیار سنی استفاده کرد، اما اختلاف فقهای مذاهب اسلامی در تعیین سن بلوغ نشان می‌دهد که بلوغ مفهوم شناوری داشته و بسته به اینکه در کدام یک از سه حوزه عبادی، مدنی و کیفری به­کار رود، متغیر خواهد بود. در شرایط عادی بلوغ کیفری پس از بلوغ عبادی و مدنی تحقق پیدا می‌کند، زیرا درک مفهوم جرم و مجازات در بیشتر افراد پس از درک احترام به خالق و سود و زیان مالی به­وجود می‌آید. در نتیجه، مسئولیت ناشی از رفتار فرد بالغ نیز در این سه حوزه متفاوت است و مسئولیت ناشی از ارتکاب جرم، پس از مسئولیت اخروی نسبت به عبادات و مسئولیت مالی در امور مدنی شکل می‌گیرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Gradualness of the Concept of Puberty and Different Responsibilities Arising from it in ‎‎Jurisprudence of Islamic Denominations

نویسندگان [English]

  • Saeid Nazari Tavakkoli 1
  • Mohammad Saleh Musleh 2
1 Associate Professor of Tehran University
2 Ph.d of Tehran University
چکیده [English]

Determining the age of puberty and, therefore the‎ age of religious obligations is one of ‎the issues that has been ‎‎considered by Muslim Jurists from a long time ago. ‎However, ‎‎according to the well-known view of jurists, there is no ‎‎difference between ‎the age of religious obligations and various ‎‎responsibilities arising from it, but the ‎declaration of three ‎‎types of responsibility in Jurisprudential sources of some Islamic denominations caused that the authors study, not only the ‎jurisprudential-legal ‎foundations of ‎different responsibilities, but also the accuracy and efficiency of this view in Islamic legal ‎system.‎ This study states that, ‎although, the physical signs or criterion of age can be used ‎to determine the puberty, but the disagreement of Islamic denominations about the age of puberty shows that puberty ‎has a variable concept whether applied in the worship issues or ‎civil affairs or criminal matters.‎ In normal conditions, criminal puberty becomes ‎after worship puberty; ‎because understanding of the concept of crime and punishment can be created in most of the people after understanding the concept of ‎respect to the creator and financial gains and losses. ‎Consequently the responsibility arising ‎from the adults behavior is different in these three areas and the responsibility ‎arising from crime, forms after worship responsibility and financial responsibility in civil matters.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Puberty
  • Responsibility
  • Islamic Denominations
آمدی، علی بن ابی‌علی، الإحکام فی أصول الأحکام، بیروت، المکتب الإسلامی، بی­‌تا.
ابن­‌بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1413ق.
ابن­‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، دارالمعرفة، 1379ق.
ابن­‌رشد، محمد بن احمد، الضروری فی أصول الفقه أو مختصر المستصفى، بیروت، دارالغرب الإسلامی، 1994م.
همو، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد، مصر، مطبعة مصطفى البابی الحلبی و أولاده، 1395ق.
ابن­‌عابدین، محمدامین بن عمر، رد المحتار علی الدر المختار، بیروت، دارالفکر، 1412ق.
ابن­­‌قدامه، عبدالله بن احمد، الکافی فی فقه الإمام أحمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1414ق.
ابن­‌ماجه قزوینی، محمد بن یزید، سنن ابن­‌ماجه، بی­‌جا، دارالرسالة العالمیة، 2009م.
ابن­‌نجیم مصری، زین­‌الدین بن ابراهیم، البحر الرائق شرح کنز الدقائق، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
ابوداود سجستانی، سلیمان بن اشعث، سنن أبی­‌داود، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
ازهری، محمد بن احمد، الزاهر فی غریب ألفاظ الشافعی، بی­‌جا، دارالطلائع، بی‌تا.
بابرتی، محمد بن محمد، العنایة شرح الهدایة، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة‌، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1405ق.
بخاری، عبدالعزیز بن احمد، کشف الأسرار عن أصول فخر الإسلام البزدوی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418ق.
بلخى، مقاتل بن سلیمان، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دارإحیاء التراث، 1423ق.
بهوتی، منصور بن یونس، کشاف القناع عن متن الإقناع، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
بیهقی، احمد بن حسین، السنن الکبرى، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1424ق.
همو، معرفة السنن و الآثار، کراچی، جامعة الدراسات الإسلامیة، 1412ق.
ثعلبی، عبدالوهاب بن علی، التلقین فی الفقه المالکی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1425ق.
ثوری، سفیان بن مسروق، تفسیر سفیان الثوری، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1403ق.
حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک على الصحیحین، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1411ق.
حر عاملی، محمد بن حسن، ‌تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، 1409ق.
حطاب، محمد بن محمد، مواهب الجلیل فی شرح مختصر خلیل، بیروت، دارالفکر، 1412ق.
حلى، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث، 1414ق.
همو، منتهى المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، 1412ق.
خرشی، محمد بن عبدالله، شرح مختصر خلیل، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
خوانسارى، سید احمد، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، قم، اسماعیلیان، 1405ق.
رشیدرضا، محمد، تفسیر المنار، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1990م.
زحیلی، وهبه، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، دمشق، دارالفکر المعاصر، 1418ق.
همو، الفقه الإسلامی و أدلته، دمشق، دارالفکر، بی‌تا.
زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی‌تا.
سابق، سید، فقه السنة، بیروت، دارالکتاب العربی، 1397ق.
سباعی، مصطفى بن حسن، المرأة بین الفقه و القانون، بیروت، دارالوراق، 1420ق.
سبزواری، سید عبدالأعلی، جامع الاحکام الشرعیة. قم، مؤسسة المنار، بی‌تا.
سُغْدی، علی بن حسین، النتف فی الفتاوى، عمان، دارالفرقان؛ بیروت، مؤسسة الرسالة، 1404ق.
شافعی، محمد بن إدریس، الأم، بیروت، دارالمعرفة، 1393ق.
شوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، دمشق، دار إبن­‌کثیر؛ بیروت، دارالکلم الطیب، 1414ق.
شهید ثانى، زین­‌الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، داوری، 1410ق.
طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی‌تا.
همو، الخلاف، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407ق.
همو، المبسوط فی فقه الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، 1387ق.
همو، تهذیب الأحکام‌، تهران، دارالکتب الإسلامیة‌، 1407ق.
عتیبی، سعود بن عبدالعالی، الموسوعة الجنائیة الإسلامیة المقارنة بالأنظمة المعمول بها فی المملکة العربیة السعودیة، عربستان، بی­‌نا، 1427ق.
عسکری، حسن بن عبدالله، معجم الفروق اللغویة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1412ق.
علیش، محمد بن احمد، منح الجلیل شرح مختصر خلیل، بیروت، دارالفکر، 1409ق.
عمرانی، یحیى بن ابی­‌الخیر، البیان فی مذهب الإمام الشافعی، جده، دارالمنهاج، 1421ق.
عوده، عبدالقادر، التشریع الجنائی الإسلامی مقارناً بالقانون الوضعی، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
کاشف الغطاء، حسن بن جعفر، أنوار الفقاهة (کتاب الصیام‌)، نجف، مؤسسة کاشف الغطاء، 1422ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1407ق.
گرجی، ابوالقاسم و دیگران، بررسی تطبیقی حقوق خانواده، تهران، دانشگاه تهران، 1387ش.
ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1414ق.
مرداوی، علی بن سلیمان، الإنصاف فی معرفة الراجح من الخلاف، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1419ق.
مرعشی شوشترى، سید محمدحسن، دیدگاههاى نو در حقوق کیفری اسلام، تهران، میزان، 1427ق.
مرغینانی، علی بن ابی­‌بکر، الهدایة فی شرح بدایة المبتدی، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی‌تا.
مغنیه، محمدجواد، فقه الإمام الصادق، قم، انصاریان، 1421ق.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، تهران، دارالکتب الإسلامیة، 1404ق.
نفراوی، احمد بن غانم، الفواکه الدوانی علی رسالة ابن أبی زید القیروانی، بیروت، دارالفکر، 1415ق.